
بنا به تعریف، تغییر رفتار، به مجموعه کاربردی اصول و فنون یادگیری گفته میشود که هدف آن اصلاح رفتار فرد است. فرض بنیادی روشهای تغییر رفتار و رفتار درمانی این است که رفتارهای بهنجار و نابهنجار هر دو از اصول روان شناختی مشابهی پیروی میکنند. یعنی همان اصولی از یادگیری که ایجاد و ادامه رفتارهای بهنجار را توضیح میدهند، توجیه کننده رفتارهای نابهنجار نیز هستند. به عبارتی دیگر، رفتارهای خوب و بد هر دو آموخته میشوند. لذا برای اصلاح رفتار نابهنجار باید شرایط مناسب یادگیری را ترتیب داد و از این راه به تغییر رفتارهای نابهنجار و جانشین ساختن آنها با رفتارهای بهنجار اقدام کرد.
روشها و فنون تغییر رفتار و رفتار درمانی برخاسته از نظریه شرطی سازی کنشگر در چهار دسته قرار میگیرند:
- روشهای افزایش نیرومندی رفتارهای مطلوب موجود
- روشهای ایجاد رفتارهای مطلوب تازه
- روشهای نگهداری رفتارهای مطلوب
- روشهای کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب
روش افزایش نیرومندی رفتار های مطلوب موجود یا روش تقویت مثبت:
در روش تقویت مثبت، پاسخ بارها تکرار میشود زیرا محرکی تشویق آمیز در پی دارد. برای نمونه، اگر معلمی به یکی از دانش آموزان خود بگویید: تبریک میگم، واقعا به داستانی که نوشتی، افتخار میکنم. یا اگر به فرزندتان بگویید: آفرین کارت عالی بود. دانش آموز یا فرزند شما برای دریافت مجدد تشویق تلاش بیشتری خواهد کرد. اظهار نظر یا پاسخ مثبت شما به کلیه رفتارهای مطلوب اطرافیان موجب تقویت و تکرار آن رفتارها خواهد شد. روش تقویت مثبت تقریبا همان روش متداول پاداش است که همه غالبا آنرا مورد استفاده قرار میدهند. با این حال بین پاداش و تقویت مثبت اندکی تفاوت وجود دارد که روان شناسان را بر آن داشته تا بجای پاداش از اصطلاح دقیق تر تقویت مثبت استفاده کنند. در پاداش دادن به افراد، هدف ما بطور عمده قدردانی و سپاسگزاری از اعمال گذشته آنهاست. اما اگر پس از تقویت یک رفتار احتمال وقوع آن رفتار در شرایط همسان آتی افزایش نیابد گفته میشود که تقویت صورت نگرفته است. تقویت مثبت بهترین و مؤثرترین روش افزایش رفتار است (دکترسیف، ۱۳۸۵)
عوامل مؤثر بر افزایش اثربخشی روش تقویت مثبت
برای اینکه روش تقویت مثبت بیشترین موفقیت را به همراه داشته باشد، رعایت چند نکته الزامی است:
انتخاب رفتار آماج یا هدف و رفتار نهایی
اولین گام در اجرای برنامه تغییر رفتار انتخاب هدف یا رفتاری است که می خواهید، ازطریق اجرای برنامه، فراوانی آنرا افزایش دهید. بعد از آن، رفتار نهایی را نیز تعیین می کنید. یعنی مشخص کنید که ازطریق اجرای برنامه تغییر رفتار چه نوع رفتاری را در فرد می خواهید ایجاد کنید. برای این منظور، رفتارهای کلی را به رفتارهای جزئی و دقیق تر تجزیه کنید. مثلا اگر میخواهید «رفتار دوستانه» را افزایش دهید، آنرا به اجزای دقیق تری همچون: لبخند زدن، دست دادن، سر صحبت را باز کردن، و غیره تجزیه کنید. تنها درصورت تجزیه رفتارهای کلی میتوان با اطمینان رفتار مورد نظر و تغییرات حاصل در فراوانی یا بسامد آنرا سنجش کنید.
انتخاب تقویت کنندههای مناسب
در صورتی به یک رویداد، تقویت کننده گفته میشود که ارائه آن بعد از رفتار منجر به افزایش فراوانی آن رفتار شود. البته تقویت کنندههای مثبت، چیزهای قطعی و مشخصی نیستند که برای همه افراد در همه شرایط اثر تقویتی یکسانی داشته باشند؛ بلکه تقویت کنندههای مختلف بر افراد مختلف تأثیرات متفاوتی دارند.
انواع تقویت کنندههای مثبت
تقویت کنندههای نخستین: تقویت کننده های مثبت نخستین ذاتا اثر تقویتی دارند و سبب این خاصیت تقویتی آن است که نیازهای فیزیولوژیکی را برطرف کرده و به بقای ارگانیسم وابستهاند؛ مانند آب، غذا، هوا و خواب.
تقویت کنندههای شرطی: در اصل خاصیت تقویت کنندگی ندارند، اما طبق قانون شرطی سازی پاسخگر، بر اثر مجاورت با تقویت کننده نخستین یا تقویت کنندههای شرطی نیرومند، خاصیت تقویتی پیدا می کنند؛ مثل: پول و مقام
تقویت کننده های تعمیم یافته: در موقعیتهای متعدد، خاصیت تقویت کنندگی دارند؛ مثل پول یا نمره برای دانش آموزان و دانشجویان.
تقویت کننده های اجتماعی: آن دسته از تقویت کننده هایی هستند که بوسیله دیگران در موقعیت اجتماعی به فرد داده می شوند؛ مثل توجه و لبخند زدن.
تقویت کنندههای پتهای یا معاوضهای: پته به یک تکه کاغذ، ستاره، ژتون و مهر گفته میشود که پس از رفتار مطلوب شخص، بعنوان تقویت کننده، به او داده میشود و شخص میتواند بعدا آن را با غذا، لباس، شیرینی و سایر تقویت کنندههای مورد علاقهاش معاوضه کند (معمولا این نوع تقویت کننده در بیمارستانهای روانپزشکی برای بیماران با مشکلات رفتاری اجرا میشود.
تقویت کننده فعالیتی: این نوع تقویت کننده معمولا برای کودکان یا دانشآموزان مدرسه بکار میرود. از میان فعالیتهایی که کودک یا دانش آموز دوست دارد انجام دهد میتوان به عنوان تقویت کننده برای فعالیتهایی که کمتر به آنها میپردازد استفاده کرد. این قانون رفتاری را اصل پریماک مینامند. مثلا” معلم میتواند به دانش آموزان در کلاس بگوید هرکس مسائل ریاضیاش را حل کند اجازه خواهد داشت به زمین بازی برود و به بازی دلخواهش بپردازد.
تقویت کننده قابل دستکاری: این نوع تقویت کننده نیز معمولا برای کودکان کاربرد دارد که با دادن فرصتهایی برای بازی کردن با اسباب بازی و نقاشی یا سرگرمیهای دیگری رفتار مطلوب مورد نظر کودک را میتوان تقویت کرد.
تقویت کنندههای بازخوردی: به اطلاعاتی که از نتایج کار یا رفتار یک فرد به او داده میشود بازخورد میگویند. مثلا اعلام نمرات دانش آموز پس از امتحان.
تقویت کنندههای بیرونی: توسط فرد دیگری (مثل معلم یا پدر و مادر و دوست یا همسر) به شخص داده میشود.
تقویت کننده های درونی: یعنی تقویت کنندههایی که کنترل آنها بدست خود فرد است. مثلا عباراتی ازقبیل «شیرین کاشتم» که فرد خودش را تأیید میکند.
فوریت تقویت
فاصله میان رفتار مطلوب و تقویت کننده چه مدت باید باشد؟ پاسخ این است که پس از بروز رفتار مطلوب، هرچه تقویت کننده را زودتر عرضه کنیم احتمال تقویت شدن آن رفتار بیشتر خواهد بود.
رینالدز (روانشناس) گفته است که وقتی رفتاری با تأخیر تقویت بشود، یعنی بین وقوع رفتار و دریافت تقویت از سوی رفتار کننده فاصله بیفتد، ممکن است در این فاصله رفتارهای دیگری، بجز رفتار مورد نظر، از فرد سر بزند و درنتیجه هم رفتار مورد نظر و هم سایر رفتارها، مورد تقویت قرار گیرند.
مقدار تقویت
مقدار تقویت به تعداد دفعات تقویت کردن فرد یا مقدار تقویت کننده ای که در هر دفعه تقویت به او داده می شود اشاره می کند. تصمیم گیری درباره مقدار تقویت به عوامل مختلفی وابسته است. اگر از تقویت کننده نخستین استفاده می شود میزان محرومیت و سیری یا اشباع فرد از آن تقویت کننده ها عامل مهمی است که باید در نظر گرفته شود. هرچند که محرومیت و سیری را در استفاده از تقویت کننده های نخستین باید بدقت رعایت کرد، در مورد تقویت کننده های شرطی و اجتماعی این دو عامل نقش مهمی ایفا نمی کنند.
در هر حال، استفاده از تقویت کننده ها به نحو مطلوب باید به تجارب حرفه ای تغییر دهندگان رفتار وابسته باشد. درحال حاضر هیچ گونه فرمول سادهای برای تعیین مقدار تقویت در دست نیست و تصمیم نهایی را در این باره باید برمبنای اطلاعات تجربی اتخاذ کرد.
مرضیه آهنکوب، روانشناس بالینی و مشاور خانواده