جشن سده، رسم احترام به فروغ و روشنایی

 جشن سده، چهل‌ روز پس از شب یلدا، یعنی دهمین روز بهمن‌ماه برگزار می‌شود که آن را جشنِ پیدایشِ آتش می‌دانند.

برای ایرانیان باستان، روشنی و آتش و آفتاب تجلی پروردگارشان بود. آنان هنگامی که می‌‌‌‌‏خواستند ستایش خداوند را انجام دهند به سوی خورشید می‌‌‌‌‏ایستادند و هرگاه شب‌‌‌‌‏هنگام و یا در مکانی سر بسته (آتشکده) نیایش می‌‌‌‌‏کردند رو به آتش می‌‌‌‌‏ایستادند.

در کتاب اوستا آتش دارای مقامی والا است. گوهر زندگی است، عشق است و تجلی پروردگار. همانطور که تاریکی مظهر اهریمن. اغلب در هر خانه‌‌‌‌‏ای مهراب و نیایشگاهی وجود داشت که در آن اجاقی با آتش همواره افروخته بود. هرگاه آن آتش بر اثر بی‌‌‌‌‏توجهی خاموش می‌‌‌‌‏شد نشان از بدشگونی بود.

از این رو فردوسی می‌فرماید :

به یک هفته بر پیش یزدان بُدند / مپندار که آتش پرستان بُدند

که آتش بدانگاه مهراب بود / پرستنده را دیده پر آب بود

به همین دلیل ایرانیان در آغاز همه جشن‌‌‌‌‏های خود آتش می‌‌‌‌‏افروختند و نیایش می‌‌‌‌‏کردند. اما مجموعه‌‌‌‌‏ای از جشن‌‌‌‌‏ها ویژه آتش بود که مهم‌‌‌‌‏ترین آنها « جشن سده » بود. جشنی که تا به امروز ادامه یافته است. جشن سده را به هوشنگ، از شاهان ایران باستان و به یادگار پیدایی آتش ‌‏شود نسبت داده‌‌‌‌‏اند. فردوسی شرح آن را در ضمن احوال هوشنگ آورده است. (گاه شماری و جشن‌‌‌‌‏های ایران باستان – هاشم رضی سازمان انتشارات فروهر)

به موجب شاهنامه هوشنگ روزی به هنگام شکار که با گروهی همراه بود، مار سیاهی بر سر راه می‌‌‌‌‏بیند. سنگی با شدت به سویش پرتاب می‌‌‌‌‏کند. بر اثر اصابت سنگ بر سنگ، جرقه‌‌‌‌‏ای می‌‌‌‌‏جهد و خار و خاشاک اطراف آن را به آتش می‌‌‌‌‏کشد. مار می‌‌‌‌‏گریزد و شاه و همراهان به گرد آتش به جشن و سرور تا شب هنگام پرداخته و نمی‌‌‌‌‏گذارند آتش هیچگاه خاموش شود. از این رو، آن جشن را جشن سده نام نهاده و هر ساله به پاس حرمت آتش و یادگار آن بر پایش می‌‌‌‌‏کنند. در این روایت، تعبیری لطیف و پرمعنی است که روشنی و آتش مظهر وجود و هستی و دانش و خرد و کمال است؛ و مار سیاه نشان ظلمت اهریمنی و جهل و عین بدی و شر است.

در منابع مختلف جشن سده به کسان دیگری نیز نسبت داده شده است. برای نمونه ابوریحان بیرونی این جشن را به اردشیر بابکان نسبت می‌‌‌‌‏دهد و در کتاب « برهان قاطع » جشن سده به کیومرث نسبت داده شده که در اساطیر ایرانی نخستین بشر (آدم) محسوب می‌‌‌‌‏شده است.

در وجه تسمیه این جشن روایات گوناگونی هست که معتبرترین آن همان عدد سد (صد) است و مربوط است به موقعیت‌‌‌‌‏های فصلی در دورانی که ایرانیان سال را به دو فصل تقسیم می‌‌‌‌‏کردند. هنگامی که سد روز از زمستان بزرگ سپری می‌‌‌‌‏شد، ایرانیان جشن سده را برپا می‌‌‌‌‏کردند. چون معتقد بودند که اوج سرما سپری شده و این پدیده اهریمنی (تاریکی و سرما) توان و نیرویش رو به زوال و کاستی است.

مردم به هنگام این جشن، در دشت و صحرا گرد آمده و تلی بزرگ از خار و خس و خاشاک و هیزم فراهم آورده و با فرارسیدن تاریکی شب آتش می‌‌‌‌‏افروختند و شادی و پایکوبی می‌‌‌‌‏کردند و سرود ویژه آتش را ترنم می‌‌‌‌‏کردند و معتقد بودند که این جلوه‌‌‌‌‏گاه و فروغ اهورایی، بازمانده‌‌‌‌‏های سرما را نابود می‌‌‌‌‏سازد.

 یکی از ویژگی‌‌‌‌‏های جشن سده، همدلی و همکاری مردم است. در گذشته مرسوم بود که گرداوری هیزم و خار و خاشاک برای جشن، فریضه‌‌‌‌‏ای دینی است و پاداش در پی دارد. هر کس به اندازه توانایی‌‌‌‌‏اش هیزم و چوب گرداوری می‌‌‌‌‏کرد. مانده‌‌‌‌‏های این عقیده و اندیشه در کردار و عمل، هنوز در بسیاری از روستاها و شهرستان‌‌‌‌‏ها و شهرهایی چون کرمان و یزد باقی است.

توماس هاید در کتاب « تحقیق درباره دین‌‌‌‌‏های ایرانی » درباره جشن‌‌‌‌‏های آتش و همانندی آن با جشن‌‌‌‌‏های آتشی که در اروپا شایع بوده تحقیقاتی کرده و جشن سده را با « جشن شب دوازدهم » در انگلستان مقایسه کرده است که طی آن مردم در بلندی کوه‌‌‌‌‏ها و بام‌‌‌‌‏ها آتش افروخته و پایان شدت سرما و نزدیکی بهار را با پایکوبی و شادی جشن می‌‌‌‌‏گرفتند.

جشن سده در شمار یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان است که در کنار نوروز و مهرگان پس از سقوط ساسانیان در دوران اسلامی نیز ادامه یافت. تا جایی که بسیاری از بزرگان و حاکمان نیز این جشن‌‌‌‌‏ها را گرامی می‌‌‌‌‏داشتند.

امروزه جشن سده میان زرتشتیان رایج و برقرار است. آنان جشن سده را همانند نوروز، مهرگان و تیرگان ابتدا در محلی عمومی برپا می‌‌‌‌‏کنند که همگان در آن شرکت می‌‌‌‌‏کنند. پس از آن هر خانواده با توجه به توانایی و امکانات خود، در خانه نیز مراسم جشن را برپا می‌‌‌‌‏کند. موبدان هنگامی که می‌‌‌‌‏خواهند به سوی پشته بزرگ بیایند دست هم را می‌‌‌‌‏گیرند یا به وسیله بند مقدس با هم پیوند دارند و با هم آتش را که در لاله‌‌‌‌‏هایی که به دست دارند در پشته‌‌‌‌‏ها می‌‌‌‌‏زنند.

این مراسم به وسیله انجمن زرتشتیان کرمان سال‌‌‌‌‏ها است که بیرون از شهر انجام شده و همه مردم زن و مرد، زرتشتی و مسلمان، کلیمی در آنجا گرد آمده و در شادی شرکت می‌کنند. در کرمان مقارن با غروب آفتاب موبدان با لباس ویژه سپید، لاله به دست و زمزمه کنان با سرود آتش نیایش، گرد پشته هیمه سه بار می‌‌‌‌‏گردند و آنگاه با آتشی که در لاله‌‌‌‌‏ها می‌‌‌‌‏سوزد، هیمه را می‌‌‌‌‏افروزند.

روز دهم بهمن آش ویژه‌‌‌‌‏ای پخته می‌‌‌‌‏شود که انواع سبزی‌‌‌‌‏ها و حبوبات و گوشت در آن وجود دارد و تهیه سیروگ که نان ویژه‌‌‌‌‏ای است و آن را در روغن کنجد سرخ می‌‌‌‌‏کنند به یاد درگذشتگان و اوستاخوانی جهت شادی روان‌‌‌‌‏ها مرسوم بوده و در کرمان هنوز مرسوم است. خانواده‌‌‌‌‏هایی که در محل عمومی جشن نمی‌‌‌‌‏رفتند در بام خانه‌‌‌‌‏ها آتش می‌‌‌‌‏افروختند.

« صدیقه رمضانخانی » پژوهشگر میراث فرهنگی در یزد می‌‌‌‌‏گوید در استان یزد هم اکنون این جشن در روستای چم از توابع تفت برپا می شود و دوستداران فرهنگ ایران و زرتشتیان در این مراسم شرکت می‌‌‌‌‏کنند که موبدان با لباس‌‌‌‌‏های سفید، هیزم‌‌‌‌‏ها را شعله‌‌‌‌‏ور می‌‌‌‌‏کنند و سپس دست در دست هم گرداگرد آتش می‌‌‌‌‏چرخند و سرود اوستا می‌‌‌‌‏خوانند. به گفته وی در گذشته زنان، زغال افروخته آتش جشن سده را به اجاق خانه‌‌‌‌‏های‌‌‌‌‏شان می‌‌‌‌‏بردند و نمی‌‌‌‌‏گذاشتند خاموش شود چراکه آن را مایه برکت می‌‌‌‌‏دانستند. در این مراسم نان مقدس سوروک (سیرک) پخت می‌‌‌‌‏شود و همراه با آجیل لرک بین مردم توزیع می‌‌‌‌‏شود. این جشن در سایر استان‌‌‌‌‏ها به ویژه در کرمان برپا می‌‌‌‌‏شود که به سده سوزی معروف است و همه اقشار جامعه در آن شرکت می‌‌‌‌‏کنند. همچنین در میان عشایر بافت و سیرجان، آتش جشن سده با چهل شاخه از درختان هرس شده به نشانه چله بزرگ در میدان ده افروخته می‌‌‌‌‏شود.

زرتشتیان تهران نیز این جشن را از سال ۱۳۱۷ خورشیدی توسط « باشگاه مزدیسان » برگزار کردند که تا سال ۱۳۳۴ ادامه یافت. آنگاه سازمان فروهر تاسیس شد که جشن سده و جشن‌‌‌‌‏هایی دیگر را به گونه‌‌‌‌‏ای آبرومند برپا می‌‌‌‌‏کرد. این جشن سال‌‌‌‌‏ها است که توسط این سازمان در باغ ورجاوند و دیگر اماکن برگزار می‌‌‌‌‏گردد.

مطالب دیگر:

داستان های کهن چینی : ازدواج تقدیر آسمانی است

از دست دادن حافظه کوتاه مدت : علل و راه حل‌ها

به مناسبت سال نوی چینی ۲۰۲۰ : افسانه گل نرگس

این مرد می‌گوید، همسر مفقود شده‌اش قربانی برداشت اعضای بدن شده است