رقص زیبای تاجیکی و یادی از استاد غفار وَلَمَت‌زاده

هفته گذشته در تاجیکستان یک جشنواره بین‌المللی رقص با نام «رقص ما را متحد می‌کند» آغاز شد. این جشنواره به مناسبت یکصدمین سالگرد تولد «غفار وَلَمَت زاده»، استاد رقص تاجیکستان برگذار شد. جشن سالگرد این هنرمند تاجیک یک سال پیش به فهرست جشنهای یونسکو برای سال ۲۰۱۶ اضافه شد.

به گزارش بی‌بی‌سی از دوشنبه پایتخت تاجیکستان، یک همایش علمی نیز در تالار فرهنگستان علوم تاجیکستان برگزار شد که در آن پژوهشگران فرهنگ و هنر در باره جایگاه غفار ولمت زاده در پیشبرد هنر و فرهنگ این کشور سخنرانی کردند.

غفار ولمت زاده نقش بزرگی در تحقیق و ثبت رقص‌های مردمی و بومی تاجیکستان و طراحی رقص برای تئاتر، اپرا و باله و همچنین تاسیس نخستین گروه رقص ملی داشته و به عنوان نخستین استاد رقص حرفه‌ای در این کشور شناخته شده است. این هنرمند معروف متولد سال ۱۹۱۶ میلادی در شهر خجند، در شمال تاجیکستان است.

اسفندیار آدینه گزارشگر بی‌بی‌سی از دوشنبه گزارش می‌دهد که ولمت‌زاده از سال ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۳ رهبر تئاتر اپرا و باله تاجیکستان بود و بعد از آن پنج سال رهبری ارکستر فیلارمونیک دولتی این کشور را به عهده داشت. سپس به شهر تاشکند رفت و دو سال در تئاتر موسیقی ازبکستان به عنوان هنرپیشه باله کار کرد. سال ۱۹۳۴ اولین تئاتر موسیقی تاجیکستان به نام لاهوتی تاسیس شد و او به این تئاتر دعوت شد.

وی همراه با هنرپیشه‌های دیگر برای پژوهش و ثبت رقص‌های مردمی به گوشه و کنار تاجیکستان رفت و بعد بسیاری از این رقص‌ها در صحنه‌های مختلف اجرا شدند. آن زمان در مناطق کوهستانی تاجیکستان هنوز راه ماشین‌رو نبود و او با اسب به درواز و بدخشان رفت تا رقص‌های محلی را بیاموزد.

شریف کامل‌زاده، پژوهشگر هنر، در این باره می گوید: «آنها با به نمایش گذاشتن برنامه‌های هنری، ملاقات با سالمندان در روستا و آموزش فعالیت گروه‌های هنری محلی توانستند مواد جالبی را برای تهیه نمایشنامه‌های نوِ رقص و موسیقی جمع کنند.»

غفار ولمت زاده از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵، که با دوران جنگ جهانی دوم مصادف بود، در تئاتر اپرا و باله تاجیکستان استاد و تهیه‌کننده صحنه‌های رقص بود. او در تهیه رقص و نمایش برای دهه فرهنگ تاجیکستان در مسکو که سال ۱۹۴۰ برگزار شد، نقش مؤثری داشت. گفته می‌شود در این رویداد بسیار مهم فرهنگی بیش از ۷۵ هنرمند تاجیک، شامل آوازخوان‌ و رقصنده و نوازنده، ۱۰۰ اثر هنری اجرا کردند.

با توجه به حضوری که شوروی در ایران دوران جنگ جهانی دوم داشت ولمت‌زاده در قالب گروه‌های هنری تاجیک در سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ به ایران سفرهایی داشت. آقای کاملزاد از قول عبدالسلام رحیمف، هنرمند آن روزگار، می گوید: «همه جا ما را با یک حس مخصوص مهمان‌نوازی پیشواز می گرفتند… از آهنگهای قدیمی «خوش آن زمان»، «گلپری»، «تشنیز» و رقص‌های دل‌فریب غفار ولمت زاده، آفتاب حساموا، عشوره ناصروا، ضرب‌های دایره کیمسن محکمف با دست زدن‌های زیاد استقبال می کردند.»

استاد ولمت‌زاده در سال ۱۹۷۲ نیز، زمانی که رهبر بدیعی، استاد و کارگردان رقص در گروه رقص ملی «لاله» بود، به ایران سفر کرد. این گروه رقص در سال ۱۹۶۵ با سعی و تلاش خود او تاسیس شده بود و یازده سال (۱۹۶۸-۱۹۷۹) رهبری آن را به عهده داشت. به گفته عسکرعلی رجبف، فرهنگ شناس تاجیک، گروه رقص «لاله» اولین گروه رقص حرفه‌ای بود که در تاجیکستان تاسیس شد. وی از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۹ رهبر و استاد رقص گروه لاله بود. غفار بیش از ۹۰ نفر از استعدادهای جوان را که بعدا به رقصنده‌های مشهوری تبدیل شدند، مانند ملکه قلندروا، گوهر میرجمعه یوا، حلیمه ایرکه یوا، شرافت رشیدوا، به این گروه برد و آنها رقصهای ملی قوم‌ها و مردمان مختلفی را اجرا کردند.

بعد از پایان جنگ جهانی دوم غفار ولمت زاده فرصت یافت که به آموزش عمیق هنرهای غربی و یا مدرن، یعنی اپرا و باله بپردازد. به گفته پژوهشگران، نخستین اثر تئاتری که غفار ولمت زاده در این دوره به طور مستقل به روی صحنه آورد، باله «لیلی و مجنون» سرگی بالاسانیان بوده است.

او در این مدت در تهیه رقص‌هایی برای نمایشنامه‌های تئاتری، به ویژه اپرا و باله، همراه با آهنگسازان و هنرمندان دیگر شوروی نقش بارزی داشت. غفار ولمت زاده از سال ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۳ رهبر تئاتر اپرا و باله تاجیکستان بود و بعد از آن پنج سال رهبری ارکستر فیلارمونیک دولتی این کشور را به عهده داشت.

برخی از رقص‌هایی که غفار ولمت‌زاده به روی صحنه آورد، «سیر لاله ها»، «سینه خروش»، «رومال»، «مار پیچان»، «رقص با دایره»، «نقاره بزم»، «جیگرپاره»، «چهارضرب»، «کاردبازی»، «کلتک بازی»، «پنج گل»، «دوگانه ها»، «چرخ دوزانو»، «قمچین»، «رقص با طبلک»، «چلمه»، «جُم جَهَلَه»، «دشن‌آبادی» نام داشتند.

خود او در مقاله‌ای نوشته است: «چرا مردمان دیگر، از رقص‌های تاجیکی خوششان می‌آید؟ برای آن که آنها چون شعر تاجیک از معانی و تابش‌های معنایی حرکت و اشاره ها سرشارند. رقص از نسل به نسل، از استاد به شاگرد منتقل می‌شود. هر کس موافق ذوق خود به آن چیزی زم کرده یا چیزی از آن کاسته است».

در پایان همایش علمی «رقص پدیده‌ای مؤثر در تاریخ تمدن مردمان آسیای میانه: دیروز و امروز» که در تالار فرهنگستان علوم تاجیکستان برگزار شد، پیشنهاد شد که در پایتخت تاجیکستان یک مرکز و موزه رقص تاجیک به نام غفار ولمت زاده تاسیس شود، تا آثار هنر رقص تاجیک حفظ و ترویج شود.