شاهنامه طهماسبی که گنجینه‌ای بسیار نفیس و گرانبها از هنر نگارگری و خوشنویسی ایران است در قرن شانزدهم میلادی به دستور شاه اسماعیل اول خلق شد و نام شاه طهماسب، فرزند شاه اسماعیل را به خود گرفت. حدود پانزده هنرمند چیره‌دست به مدت ۲۰ سال عمر خود را صرف آفرینش این اثر در ۷۶۰ برگ کردند.
شاهنامه طهماسبی پس از تکمیل، در حدود چهل سال در دربار صفوی باقی ماند و در نهایت به دربار عثمانی اهدا شد. دلیل این کار ترسی بود که حکومت ایران از حاکمان عثمانی داشتند تا مبادا با هدف کشورگشایی به مرزهای ایران حمله کنند.
در نهایت پس از گذر چندین قرن، سرنوشت این دردانه هنر نگارگری چنین رقم خورد که برگ برگ شود و هر برگی به گوشه‌ای از دنیا سفر کند و در موزه‌ها و کلکسیون‌های کشورهای مختلف از آمریکا و انگلیس گرفته تا ایران و قطر پراکنده شود.
در فروردین ۱۳۹۰ تنها یک برگ از شاهنامه طهماسبی در حراجی ساتبی لندن به مبلغ خیره کننده ۱۲میلیون دلار به فروش رفت. این کتاب ۱۲ سال در دانشگاه هاروارد مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفت و توسط این دانشگاه، موزه متروپولیتن و دانشگاه ییل به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی به چاپ رسید.
اورهان پاموک، نویسنده ترکیه‌ای برنده جایزه نوبل، در کتاب «نام من سرخ» که در سال ۱۹۹۸ در ترکیه منتشر شد، از شاهنامه شاه طهماسب، زیبایی نقاشی‌های آن و نبوغ هنرمندان ایرانی عصر صفوی نام برده است. او در این کتاب گفته است که بسیاری از هنرمندان و نقاشان تراز اول عثمانی در حسرت دیدن نگاره‌های این اثر ارزشمند بودند و آخرین آرزوی عمر هنری خود را دیدن هنر هنرمندان ایرانی می‌دانستند.
رویین پاکباز در کتاب «نقاشی ایران، از دیرباز تا امروز» می‌نویسد: شایسته‌ترین هنرمندان مختلف عصر صفوی ۲۰ سال برای تکمیل این کتاب کار کردند. به‌دلیل تکمیل شدن آن در زمان سلطنت شاه طهماسب (فرزند شاه اسماعیل) به شاهنامه طهماسبی یا شاه طهماسب معروف شد. ویژگی‌های خاص و شگفت‌انگیز هنر ایرانی که در این کتاب به کار رفته باعث شد، درباره نحوه خلق آن روایات مختلفی که برخی از آن‌ها به افسانه شبیه است به وجود آید.
پاکباز می افزاید «شاهنامه طهماسبی گنجینه هنر نگارگری و خوشنویسی ایران عصر صفوی است. این اثر را وابسته به مکتب نگارگری تبریز می‌دانند؛ مکتبی که بر پایه دستاوردهای هنری پیش از صفویان و به ویژه مکتب شکوهمند هرات پدید آمد.»
به گزارش ایرنا دکتر مهدی حسینی در مراسم رونمایی از چاپ تازه این اثر هنری درمحل فرهنگستان هنر گفت: «این شاهنامه تا اواخر حکومت عثمانی در خاک این کشور باقی ماند و اوایل قرن ۲۰ در اختیار یک فرانسوی قرار گرفت. پس از مرگ این فرانسوی، وارثین او شاهنامه را به دوتون که یک ثروتمند آمریکایی و رئیس موزه متروپولیتن نیویورک بود فروختند.»
دکتر حسینی افزود: مالک جدید شاهنامه ابتدا به بهانه عکس برداری و در واقع برای فرار از مالیات، این اثر هنری را ورق ورق کرد و ۷۸ برگ آن را به موزه متروپولیتن اهدا کرد و بخش دیگری از اوراق را در حراجی‌ها به فروش رساند.این کتاب که تا سال ۱۹۶۰ میلادی یکپارچه بود در این سال دچار یک جنایت وحشتناک فرهنگی شد و هر برگ آن به گوشه‌ای از دنیا رفت.
حسینی ادامه داد: ۱۱۸ برگ شاهنامه در اختیار دوتون باقی مانده بود. مرحوم دکتر حسن حبیبی موضوع را پیگیری کرد و مذاکراتی برای این مسئله با وارثان دوتون انجام شد و در نهایت این اوراق به بهای ۱۵ میلیون دلار خریداری شد و به ایران بازگشت. این درحالی است که این کتاب در مجموع حدود ۷۶۰ صفحه دارد.
دکتر حسن حبیبی، رئیس فقید بنیاد ایران‌شناسی، در رابطه با ماجرای بازگرداندن شاهنامه طهماسبی به ایران می‌گوید: «کاغذ این شاهنامه بسیار نازک و شبیه کاغذهای بیبل امروزی و دست‌ساز است. ۱۵ نفر روی این کتاب کار کرده‌اند که نام ۹ نفرشان معلوم است و بقیه ناشناخته‌اند.»
در سال ۱۳۹۳ فرهنگستان هنر، پس از چندین سال تلاش کتاب باارزشی را که شامل بخشی از نگاره‌های شاهنامه طهماسبی منتشر می‌کند و در نمایشگاه کتاب رونمایی می‌کند. استاد محمود فرشچیان در مقدمه این کتاب شرحی را نگاشته است.
روزنامه همشهری، به نقل از مدیر موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) وابسته به فرهنگستان هنر در تشریح نگاره‌ها و فرم این کتاب می‌نویسد: شاهنامه شاه طهماسبی حاوی تصاویر ۱۱۶ نگاره، جلد، آستر بدرقه، سرلوح و دیگر تذهیب‌های موجود در موزه هنرهای معاصر، به همراه ۳۳ نگاره از موزه متروپولیتن، ۱۰ نگاره از مجموعه خلیلی در لندن، ۹ نگاره از بنیاد آقاخان، ۳ نگاره از موزه هنرهای اسلامی قطر، ۱۳ تصویر متن شاهنامه و یک نگاره از موزه رضا عباسی تهران است که هر کدام از این نگاره‌ها، شرحی به دو زبان فارسی و لاتین دارد.
معرفی و شناساندن گنجینه‌های هنری به جای مانده از نیاکان‌مان به نسل‌های جدید، حداقل گامی است که می‌توان در جهت پرداختن دینی که نسبت به فرهنگ سرزمین‌مان به گردن‌مان است، برداشت.
مطالب دیگر:
