شانزدهمین روز از ماه مِهر، «روز مهرگان» است که ایرانیان از هزاره دوم پیش از میلاد آن را گرامی داشته‌اند و دومین روز مهم سال پس از «نوروز» به شمار آورده و در این روز مفصل‌ترین مراسم از جشن‌های شش روزه مهرگان را برگزار می‌کردند.
مِهر (میترا) در پارسی مفهوم «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» داشته و ضد دروغ، دروغ گویی، پیمان شکنی، خشونت و نامهربانی کردن بوده است. در زبان پارسی، واژه «دروغ» ازسه هزار سال پیش تغییر نیافته که تلفظ اولیه آن «دروگ» بود.
از سده بیستم میلادی به دلیلی نامعلوم، در ایران روز مهرگان از شانزدهم مِهر به چهاردهم این ماه منتقل شده است. روزهای ماه در ایران باستان دارای نام خاص بودند که شانزدهم هر ماه « روز مهر » بود و روز مهر در ماه مهر مهمترین روز آیین‌های مهرگان بوده است.
«مورّخان» تداوم توجه به جشن‌های مِهرگان، به کار بردن واژه مهربان و خصلت مهربان بودن و مهربانی کردن در میان ایرانیان را که طبیعت ثانوی آنان شده است خواست و علاقه آنان به مِهربانی، گذشت و مهمان نوازی توصیف کرده‌اند.
عُمر خیّام نیشابوری که تقویم خورشیدی را تنظیم کرده درباره مهرماه و جشن مهرگان گفته است «این ماه را از آن، مهرماه گویند که مهربانی بوَد مردمان را بر یکدیگر، از هر چه رسیده باشد، از غله و میوه نصیب باشد، بدهند و بخورند با هم.»
به نوشته مورّخانِ تاریخ اعیاد ملی، فلسفه آیین‌های مِهرگان، سپاسگزاری به درگاه خداوند به خاطر برکاتی که عنایت کرده و نیز تحکیم دوستی و محبت میان انسان‌ها است.
ایرانیان از دیرزمان کوشیده‌اند که کارهای مهم را از مِهرماه آغاز کنند، از جمله ازدواج و تشکیل زندگانی خانوادگی. به نوشته مورخان یونانی، به دستور داریوش بزرگ بود که دبستان‌های ایران از مهرماه آغاز به کار کرده‌اند و انتشار همین نوشته‌ها در نیمه هزاره دوم میلادی در اروپا سبب شد که در سراسر جهان آغاز سال تحصیلی از سپتامبر (۱۰ شهریور تا ۱۰ مهر) قرار داده شود.
این مورخان نوشته‌اند که در ایران باستان در دبستان‌ها به کودکان می‌آموختند که اقتدار و عظمت وطن و حفظ تمدن آنان بستگی به آن دارد که متحد، نسبت به یکدیگر مهربان و مظهر انسانِ مهربان باشند و ارتشی شکست ناپذیر داشته و همواره آماده دفاع از سرزمین و فرهنگ خود باشند.
داریوش بزرگ حکومت خود را از مهرماه آغازکرده بود. مهستان (مجلس سنای ایران) که از سال ۱۳۷ پیش از میلاد آغاز به کار کرد فعالیت سالانه اش را روز پس از جشن مهرگان (۱۷ مهرماه) از سر می گرفت. چنانچه در دوره پهلوی نیز گشایش سال پارلمانی ایران از مِهرماه مقرر شد.
طبق نوشته مورخان قدیم غرب (یونان و روم باستان) فرهاد دوم، شاه اشکانی، از سال ۱۳۱ پیش از میلاد مروّج این رسم شد که سران دولت ایران در یکی از روزهای جشن مهرگان اشتباهات دولت در یک سال گذشته را در یک مراسم عمومی اعلام و پوزش خواهی کنند و تعهد به جبران آن بسپارند و خود نیز نخستین اعتراف از این دست را در چهارمین روز از جشن‌های مهرگان سال ۱۳۱ پیش از میلاد بیان داشت.
اردشیر پاپکان، شاه ساسانی، در دومین روز جشن‌های مهرگان سال ۲۲۶ میلادی در شهر تیسفون با «میترا = مهر = مهربانو = مهری = مهرانگیز» دختر اردوان پنجم ازدواج کرد.
در نزدیکی تیسفون پایتخت اشکانیان و ساسانیان، نام درختستانی را « بغ یادی ـ بگ یادی، یاد خدا ـ سپاسگزاری از خدا » می‌گفتند که در واقع پیش از هخامنشیان، جشن مِهرگان به این نام خوانده می‌شد که روی این درختستان نهاده بودند. نام پایتخت عراق امروزی، بغداد، در واقع همان نام ایرانی است که از مهرگان به جای مانده است. ( بغداد به معنای خدا آن را داده = هدیه خدا )
ایرانیان از هزاره دوم پیش از میلاد مهرگان را هم ردیف نوروز گرامی داشته و آیین‌های مهر پس از نوروز مهمترین اعیاد ملی ایرانیان بوده است که نوروز با بهار و شکوفه و نوید برکت آغاز می‌شد و مهرگان به خاطر پایان جمع‌آوری محصول و آغاز شش ماهه شب‌های طولانی‌تر و سرما.
در ایام مهرگان مهمانی‌های بزرگ برپا می‌شده و پذیرایی با انواع میوه و آجیل (خشکبار) رسم بوده است.
کار تنظیم مجموعه قوانین برای اداره ایران بر پایه آموزش‌های زرتشت به ویژه کنترل رفتار حکّام و نیز آیین دادرسی نیز در سومین روز از جشن‌های مهرگان (سال ۶۰۰ میلادی) به تصویب موبد موبدان (روحانی ارشد وقت) و بزرگان کشور رسیده بود. تا آن زمان، ایرانیان (دولت و ملت) اخلاقاً متعهد به رعایت اصول و حقوق و ارزش‌ها بودند و ضمانت اجرایی (مجازات نقض) وجود نداشت.
مهرگان در دوران امروزی
در سال ۲۰۰۸ ایرانیان برون مرز و پارسیان سراسر جهان، دوم اکتبر ( پنچشنبه ۱۱ مهرماه ) را به عنوان «مهرگان» جشن گرفته بودند. در عهد باستان، دولت روزی را که امسال برابر با دوم اکتبر از سال میلادی است جشن می‌گرفت زیرا که داریوش بزرگ این روز (نخستین روز) از جشن‌های شش روزه ماه مهر (مصادف با دوم اکتبر سال ۵۲۲ پیش از میلاد مسیح) را برای اعلام شاه شدن خود تعیین کرده بود و با آیینی ویژه بر تخت سلطنت نشسته بود.
پس از پیروزی مشروطه طلبان، مجلس شورا اولین جلسه نخستین دوره خود را در جریان جشن های مهرگان ایرانیان (۱۴ مهرماه ۱۲۸۵) در کاخ گلستان با حضور مظفرالدین شاه برگزار کرده بود و مقرر شده بود که سال قانون‌گزاری در ایران از مهرماه آغاز شود.
جشن‌های هزاره فردوسی نیز با شرکت ادیبان، دانشمندان، سیاستمداران و دولت‌مردان کشور و بیش از چهل مستشرق از سایر کشورها در جریان جشن‌های مهرگان سال ۱۳۱۳ (۱۲ مهر) آغاز به کار کرده بود و مستشرقین و ایرانشناسان در سخنرانی‌های خود ضمن بزرگداشت فردوسی و اهمیت میهنی او، درباره جشن‌های مهرگان، اهمیت و تاریخچه آنها اسناد متعدد ارائه کرده بودند که باقی مانده و به آنها استناد می‌شود.
در کنار آئین‌هایی که در داخل کشور، عمدتاً به صورت غیر دولتی، در این خصوص برگزار می‌شود، ایرانیان در سایر نقاط جهان نیز به این مناسبت جشن‌هایی را برگزار می‌کنند.
فردوسی در شاهنامه به روشنی به این جشن کهن و پیدایش آن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده است:
به روز خجسته سرِ مهر ماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی / گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند / به آیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام / گرفتند هر یک ز یاقوت جام
میِ روشن و چهرهٔ شاه نو / جهان نو ز داد از سرِ ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
اگر یادگارست ازو ماه و مهر / بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
مطالب دیگر:
مقامات چین، تجهیزات اهدایی حافظت شخصی در برابر کووید۱۹ را احتکار می‌کنند
از زبان یک آمریکایی سیاه پوست بشنوید: آیا برتری سفیدپوستها در آمریکا حقیقت دارد؟
گنجینه ریز اطلاعات دو میلیون نفر در خارج از چین در خدمت نزاع آنلاین چین
