یلدا، جشنی برای تولد روشنایی

صبح صادق ندمَد تا شب یلدا نرود… (حافظ)

به باور مردم ایران باستان، یلدا، شبِ زایش مهر و خورشید بوده است. پیشینه این شب به دیرینه‌ترین آیین ایران باستان یعنی مهرپرستی می‌رسد. واژه یلدا، از زبان سریانی آمده است و معنای زایش می‌دهد. واژه‌ای که با مسیحان سریانی به سرزمین‌های آریایی آمد.

یلدا که امروزه به شب چله نیز شهرت دارد، به زمان بین غروب آفتاب از آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در نخستین روز زمستان گفته می‌شود. از آنجا که درست از فردای شب یلدا، روزها شروع به طولانی‌تر شدن می‌کنند و شب‌ها کوتاه‌تر، یلدا را شب زایش خورشید یا جشن تولد مهر، در نظر می‌گرفتند. پس اول دی، به مناسبت آنکه تجدید حیات خورشید است به نام یلدا به معنی تولد مشهور و جشن گرفته می­شود.

صحبت حکام ظلمت شب یلداست /   نور زخوشید خواه ، بو که برآید     (حافظ)

روشنایی مظهر ایزد و تاریکی مظهر اهریمن

مردم دوران باستان که زندگی‌شان بر پایه کشاورزی – شبانی قرار داشت، بر اثر تجربه با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و موقعیت ستارگان آشنایی داشتند و کارها را بر اثر آن تنظیم می‌کردند.

روشنی و روز و تابش خورشید و اعتدال هوا در نظرشان مظاهر نیک و موافق و ایزدی بود. تاریکی و شب و سرما را نیز از اعمال اهریمن می‌پنداشتند. مردم در آن دوران می‌دیدند که در بعضی ایام روزها بسیار بلند می‌شود. به همان نسبت، از روشنی و نور خورشید بیشتر استفاده می‌کردند و می‌نگریستند که شب‌ها کوتاه است. کم کم این اعتقاد برایشان پیدا شد که نور و روشنی از یک سو، و ظلمت و تاریکی مدام در نبرد هستند. نبردی که در آن، گاه خورشید و فروغ چیره می‌شد و ساعات بیشتری در پرتو خود مردم را نیرومند می‌ساخت و گاه نور بر تاریکی شکست می‌خورد و ساعات کمتری با فروغ و تابشی اندک به مردم بهره می‌رساند.

به همین مناسبت شب‌ها آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی نابود شده و بگریزند. همچنان که خورشید به مناسبت فروغ و گرمای کارسازش تقدس پیدا کرده بود آتش نیز همان تقدس را نزد مردم دارا شد.

پس در شب یلدا یا تولد خورشید، جهت رفع نحسی تاریکی و ظلمت، آتش می‌افروختند. گرد هم جمع می‌شدند و خوان (سفره) می‌گستردند. هرآنچه از میوه تازه که نگهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌نهادند. این سفره جنبه دینی داشت و مقدس بود.

از ایزد خورشید و روشنایی برکت می‌جستند تا در زمستان به خوشی سر کنند و میوه‌های تازه و خشک در سفره تمثیلی از آن بود که بهار و تابستانی پربرکت در پیش داشته باشند. همه شب را در پرتو چراغ و نور آتش می‌گذراندند تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی نیابد.

در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده ‌است:

«یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌ها است در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به‌غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»

سعدی نیز می‌فرماید:
همه بر آن همه دردم امیدِ درمان است  / که آخری بُوَد آخر شبان، یلدا را

ردپای یلدا در میان مسیحیان

هنگامی که آیین مهر از ایران به سمت غرب منتشر شد، در رم و بسیاری از کشورهای اروپایی به همین جهت روز بیستم و یکم دسامبر را که برابر اول دی ماه بود، به عنوان روز تولد مهر یا میترای شکست‌ناپذیر جشن می‌گرفتند. اما در سده چهارم میلادی بر اثر اشتباهاتی که در کبیسه شد، تولد مهر در بیست و پنجم ژانویه افتاد و تثبیت شد. تا آن زمان تولد عیسی مسیح در ششم ژانویه جشن گرفته می‌شد. اما دین اغلب رومیان و کشورهای متمدن اروپایی آیین مهر و میترا بود. اما هنگامی که متولیان کلیسا نتوانستند بر برانداختن جشن تولد در بیست و پنج دسامبر غلبه کنند، همان روزرا زایش عیسی اعلام کردند که تا این زمان باقی مانده است.

زمانی که آئین مهرپرستی از ایران به اروپا راه یافت، رومیان واژه نوئل را برای زادروز داشتند و زادروز مهر را جشن می گرفتند. پس از گسترش مسیحیت بر اروپا، یلدا با نوئل تطبیق داده شد.

همانگونه که گفته شد یلدا یک واژه سریانی است به معنی تولد. مسیحیان سریانی واژه یلدا را با خود به ایران آوردند و از آن زمان تاکنون در ایران ماندگار شده است. البته فقط تولد میترا و هنگام و موقع زمانی آن نبود که در مسیحیت دخیل شد. در واقع امروزه همه مسیحیان جهان که شب تولد مسیح را جشن می‌گیرند و تا بامداد بلندترین شب سال را بیدار مانده و با خوردن شربت و نوشیدن به شادی می‌گذراندند، همان تولد میترا ، مسیحای نجات بخش یا سوشیانت را جشن می‌گیرند و اغلب مراسم و مناسک و آداب‌شان برگرفته از آیین مهر است.

نویسندگان عرب نیز از شب یلدا به شب میلاد (لیله المیلاد) یاد کرده اند که عیسی در آن شب بزاد، و در بلندی و درازی و وصال یار، مانند شاعران و نویسندگان پارسی گوی، در صناعاتِ لفظی به استعاره و تشبیه‌اش گرفته‌اند.

یلدا رسمی کهن ولی زنده و پویا

امروزه ایرانیان در سراسر دنیا شب یلدا را به نیکویی جشن می‌گیرند و گرامی می‌دارند. مردم در این شب معمولاً در خانه بزرگان خانواده جمع می‌شوند و تا دیروقت به شب‌نشینی می‌نشینند. آجیل مخصوص این شب، میوه‌های خشک شده درکنار هندوانه و انار پای ثابت سفره یلدا است. خواندن دیوان حافظ و شاهنامه فردوسی هم جای خاصی در این شب دارد. هرچند که در این دوران مدرن، سایه گوشی‌های موبایل و شبکه‌های اجتماعی بر سر این شب‌نشینی‌های دلنشین سنگینی می‌کند، اما هزاران پیام و عکس و فیلم درباره شب یلدا در شبکه‌های اجتماعی، این آیین را در فضای مجازی نیز زنده نگه داشته است.

– گاه شماری و جشن­های ایران باستان” نوشته هاشم رضی، انتشارات فروهر

– نوروز باستانی (جشن ها و آیین های ایرانی)

– منابع دیگر

مطالب دیگر:

افشای طرح سری رژیم چین برای نابودی اعتقادات مردم جهان

فواید آیین شب یلدا در بهداشت روانی افراد

فواید آجیل شب یلدا (فایل صوتی)