ایرانیان باستان، یلدا را شبِ زایش مهر و خورشید میدانستند. دلیل این باور آنان این بوده است که درست از فردای شب یلدا، روزها شروع به طولانیتر شدن میکنند و شبها کوتاهتر میشوند. در واقع واژه یلدا، از زبان سریانی آمده است و معنای زایش میدهد. واژهای که با مسیحان سریانی به سرزمینهای آریایی آمد.
یلدا که به شب چله نیز شهرت دارد، به زمان بین غروب آفتاب از آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در نخستین روز زمستان گفته میشود و پیشینه آن به دیرینهترین آیین ایران باستان یعنی مهرپرستی میرسد.
مردم دوران باستان که زندگیشان بر پایه کشاورزی و دامداری بود، بر اثر تجربه با تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و موقعیت ستارگان آشنایی داشتند و کارها را بر اثر آن تنظیم میکردند.
روشنی و روز و تابش خورشید و اعتدال هوا در نظرشان مظاهر نیکی و ایزد بود و تاریکی و شب و سرما را نیز نشان اهریمن میپنداشتند. از این رو این اعتقاد برایشان پیدا شد که نور و روشنی از یک سو، و ظلمت و تاریکی مدام در نبرد هستند. نبردی که در آن، گاه نور چیره میشد و ساعات بیشتری در پرتو خود مردم را نیرومند میساخت و گاه نور از تاریکی شکست میخورد و ساعات کمتری به مردم بهره میرساند.
به همین مناسبت شبها آتش میافروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی نابود شده و بگریزند. همچنان که خورشید به مناسبت فروغ و گرمایش مقدس بود، آتش نیز همان تقدس را نزد مردم دارا بود.
مردم در آن دوران در شب یلدا، جهت رفع نحسی تاریکی و ظلمت، آتش میافروختند. گرد هم جمع میشدند و خوان (سفره) میگستردند. هرآنچه از میوه تازه که نگهداری شده بود و میوههای خشک در سفره مینهادند. این سفره جنبه دینی داشت و مقدس بود.
هنگامی که آیین مهر از ایران به سمت غرب منتشر شد، در رُم و بسیاری از کشورهای اروپایی به همین جهت روز بیستم و یکم دسامبر را که برابر اول دی ماه بود، به عنوان روز تولد مهر یا میترای شکستناپذیر جشن میگرفتند. زمانی که آئین مهرپرستی از ایران به اروپا راه یافت، رومیان واژه نوئل را برای زادروز داشتند و زادروز مهر را جشن می گرفتند. پس از گسترش مسیحیت بر اروپا، یلدا با نوئل تطبیق داده شد.
همانگونه که گفته شد یلدا یک واژه سریانی است به معنی تولد. مسیحیان سریانی واژه یلدا را با خود به ایران آوردند و از آن زمان تاکنون در ایران ماندگار شده است. البته فقط تولد میترا و هنگام و موقع زمانی آن نبود که در مسیحیت دخیل شد. در واقع امروزه همه مسیحیان جهان که شب تولد مسیح را جشن میگیرند و تا بامداد بلندترین شب سال را بیدار مانده و با خوردن شربت و نوشیدن به شادی میگذراندند، همان تولد میترا ، مسیحای نجات بخش یا سوشیانت را جشن میگیرند و اغلب مراسم و مناسک و آدابشان برگرفته از آیین مهر است.
نویسندگان عرب نیز از شب یلدا به شب میلاد (لیله المیلاد) یاد کردهاند که عیسی در آن شب به دنیا آمده است و از این شب در اشعار و متون ادبی خود یاد کردهاند.
امروزه ایرانیان در سراسر دنیا شب یلدا را جشن میگیرند و گرامی میدارند. مردم در این شب معمولاً در خانه بزرگان خانواده جمع میشوند و تا دیروقت به شبنشینی مینشینند. آجیل مخصوص این شب، میوههای خشک شده درکنار هندوانه و انار پای ثابت سفره یلدا است. خواندن دیوان حافظ و شاهنامه فردوسی هم جای خاصی در این شب دارد.
سعدی میفرماید :
همه بر آن همه دردم امیدِ درمان است / که آخری بُوَد آخر شبان، یلدا را
و نیز حافظ میسراید :
صحبت حکام ظلمت شب یلداست / نور زخوشید خواه ، بو که برآید (حافظ)
مطالب دیگر:
آنچه درباره شن یون باید بدانید
شبح کمونیسم در حال حکمرانی بر جهان ما : فصل ۹ : تلۀ اقتصادی کمونیستی (قسمت اول)
چین با هدف ریشهکنی هویت دینی مسلمانان، مساجدشان را هدف قرار داده است
