در عصر گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ها و کتابخوانهای الکترونیکی، شیوه مطالعه ما دستخوش تحولی شگرف شده است. اما گرایش به دستگاه‌های دیجیتال چه تأثیری روی ادراک ما داشته است؟
سیکسین لیائو، لیلی یو، یان‌لوئیس کروگر و پروفسور اریک رایشل، از محققان دانشگاه مک‌کواری، در مقاله «مطالعه پویا در عصر دیجیتال: بینش‌های جدید در باب ادراک» که در سپتامبر ۲۰۲۳ در مجله ترندهای علوم شناختی منتشر شد، به نکات جالب‌توجهی اشاره کرده‌اند.
یافته‌های آن‌ها نه‌تنها از نحوه تأثیر مطالعه دیجیتال روی مغز پرده برمی‌دارند، بلکه بینش‌های ارزشمندی در مورد جدال همیشگی بین کاغذ و صفحه نمایش ارائه می‌کنند.
فصلی جدید در سیر تکامل مطالعه
آقای رایشل با نظر به این مطالعه گفت: «از منظر توسعه مغز انسان، مطالعه جدیدترین سلاح زرادخانه ارتباطی ما محسوب می‌شود.»
او گفت: «ما برای مطالعه تکامل نیافته‌ایم و تعامل سامانه‌های شناختی و بصری لازم برای انجام این کار فوق‌العاده پیچیده است. مطالعه مستلزم بازنشانی سریع توجه و بازنمایی زبانی سطح بالاتر در یک‌سری فرایند‌های ذهنی جداگانه است که همگی به‌صورت پویا اتفاق میفتند و هرکدام ۶۰ تا ۲۰۰ میلی‌ثانیه طول می‌کشند.»
«زبان ما در قالب گفتار توسعه یافته است. از این‌رو، صحبت کردن و گوش دادن رویدادی طبیعی هستند اما مطالعه حدود ۵۵۰۰ سال پیش پدید آمده است. عمل مطالعه در ما نهادینه نشده و جزو مهارت‌های اکتسابی محسوب می‌شود که فقط با ممارست ۱۰ تا ۱۵ ساله می‌توانیم به آن مسلط شویم.»
این امر بر اهمیت مطالعه و ادغام نسبتاً تازه آن با ادراک انسان تأکید دارد. از زمان اختراع زبان نوشتاری تا انقلاب دیجیتال، مطالعه به شکلی بی‌وقفه به شیوه پردازش اطلاعات سروشکل داده است.
دوراهی دیجیتال: راحتی در برابر ادراک
در عصر دیجیتال کنونی، صفحات نمایش به یک پلتفرم عام برای مطالعه تبدیل شده‌اند که چالش‌های خاص خود را به همراه دارد.
شماری از بررسی‌های دیگر نشان می‌دهند که آن‌چه ما روی صفحات نمایش می‌خوانیم، صرف‌نظر از زبان و نظام نوشتاری، نحوه پردازش اطلاعاتی را که مستقیماً روی ادراک ما اثر می‌گذارند، تغییر می‌دهد.
این امر که اثر حقارت صفحه نمایش نامیده می‌شود، به این معنی است که اگرچه به ماهیت آن‌چه که می‌خوانیم پی می‌بریم، اغلب نمی‌توانیم جزئیات آن را به خاطر نگه‌داریم.
با این‌حال، تنها استثنائی که در رابطه با اثر حقارت صفحه نمایش وجود دارد، کتابخوانهای الکترونیکی هستند که با دقت فراوان ساخته می‌شوند تا تجربه غوطه‌ور شدن در مطالعه سنتی را در اختیار کاربر بگذارند.
دستگاه‌های دیجیتال از مزیت راحتی و دسترسی سریع برخوردارند اما خانم یو معتقد است که عوامل مختلف، از جمله نوع محتوایی که می‌خوانیم، در این امر دخیل هستند.
او می‌گوید: «وقتی خواننده غرق روایتی نظیر یک رمان می‌شود، ادراک او تحت‌الشعاع مطالعه روی صفحه نمایش قرار نمی‌گیرد.»
«با این‌حال، وقتی از صفحه نمایش برای مطالعه متنی با اطلاعات متراکم، مانند کتاب‌های درسی، استفاده می‌کنیم، ادراک کاهش می‌یابد.»
«میزان زمانی که در اختیار دارید نیز به نظر می‌رسد عامل دیگری باشد، زیرا وقتی خوانندگان در مطالعه تحت فشار قرار می‌گیرند تا چیزی را سریع بخوانند، ادراک آن‌ها در مقایسه با مطالعه روی کاغذ کاهش پیدا می‌کند.»
«این تأثیر در خوانندگانی که مهارت کم‌تری در مطالعه دارند شدیدتر است. نتایج یک بررسی نشان داد که مطالعه کردن روی صفحه نمایش می‌تواند حساسیت خواننده را به اطلاعات نادرست افزایش دهد، چراکه آن‌ها به راحتی متوجه مغایرت در محتوا نمی‌شوند.»
پس تنزل ادراک چگونه رخ می‌دهد؟
برای پاسخ به این پرسش به تحقیقات بیش‌تری نیاز داریم، چراکه درک خوبی از آن وجود ندارد.
خانم یو برخی از بینش‌های خود را به اشتراک گذاشت. عواملی مثل عادت و معاشرت و عوامل فیزیکی نظیر خستگی، میزان راحتی و فشار چشمی که متعاقب فعالیت‌های طولانی‌مدت همراه با تمرکز چشم پدید می‌آیند، همگی جزو عوامل مؤثر هستند.
سایر پیامدهای اثر حقارت صفحه نمایش
دستگاه‌های دیجیتال، بویژه تلفن‌های هوشمند که صفحه نمایش کوچک‌تری نسبت به سایر دستگاه‌ها دارند، خواننده را به تندخوانی وامی‌دارند. تمرکز روی متون پیچیده‌تر و بلندتر در صفحه‌های کوچک‌تر نیز به عدم تمرکز دامن می‌زند.
از این گذشته، ما در عصری زندگی می‌کنیم که اعلانات مکرر، لینک‌های پاپ‌آپ و ویدئوهای پخش خودکار برای جلب توجه ما در رقابت هستند.
خانم یو درخصوص اثر حقارت صفحه نمایش و تأثیر آن بر توانایی یادگیری، در فضاهای آنلاین و محیط‌های آموزشی، مانند کلاس درس، ابراز نگرانی کرد.
او گفت: «می‌دانیم افرادی که مهارت کم‌تری در مطالعه دارند، بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این یعنی بیش‌ترین اثرگذاری احتمالاً روی افرادی خواهد بود که برای موفقیت به کمک بیش‌تری احتیاج دارند.»
«آن‌چه هنوز نمی‌دانیم این است که این پدیده چه تأثیری روی کودکانی خواهد داشت که مطالعه را به‌طور عمده روی صفحات نمایش می‌آموزند و احتمالاً تا ۱۰ یا ۱۵ سال آینده متوجه آن خواهیم شد.»
رسیدن به تعادل در عصر دیجیتال
با توجه به کاهش بی‌وقفه توانایی ما برای تمرکز بر محتوای چاپی، آقای رایشل می‌گوید که یکی از شیوه‌های حفظ تمرکز، کاهش زمانی است که صرف انجام چند کار هم‌زمان می‌کنیم.»
او گفت: «وقتی در حال تماشای تلویزیون یا صحبت با کسی هستیم، اغلب به‌طور هم‌زمان از گوشی‌مان برای گشت‌و‌گذار در شبکه‌های اجتماعی یا بازی استفاده می‌کنیم.»
«به هیچ‌کدام از فعالیت‌ها توجه کامل نداریم اما محتوایی که در آن‌ها می‌بینیم بسیار کوتاه و جذاب است و می‌دانیم که می‌تواند بی‌وقفه دوپامین به ما برساند.»
«کتاب‌ها ثابت هستند و هیچ چیزی در آن‌ها حرکت نمی‌کند یا چشمک نمی‌زند. از این‌رو، حفظ تمرکز روی آن‌ها برای ما دشوارتر شده است.»
اما فکر نکنید این اتفاق یک‌شبه رخ می‌دهد.
آقای رایشل معتقد است که راه تمرکز مجدد روی کتاب‌ها، اختصاص زمان بیشتر به مطالعه و انتخاب کتاب‌هایی است که برای شما جالب هستند. باید در مکانی راحت با نور مناسب مطالعه کنید و عوامل حواس‌پرتی را به حداقل برسانید.
او می‌گوید: «تمرکز مهارتی است که باید بتدریج آن را بازسازی کنید. از این‌رو، انتظار نداشته باشید که فوراً به آن برسید.»
«این کار زمان‌بر است اما ارزش تلاش شما را دارد.»
