نویسنده: استو سوروک
ایجاد همکاری‌های مشترک در جنوب غرب آسیا یکی از مؤلفه‌های کلیدیِ خیزِ بی‌وقفه چین کمونیست به سوی هدف شی جین‌پینگ برای سلطه بر اقتصاد جهانی است.
ابتکار ویژه «کمربند و جاده» شی (که به نام «یک کمربند، یک جاده» نیز شناخته می‌شود) به طرح سرمایه‌گذاری چندمیلیارد دلاری چین در زیرساخت کشورهای حاشیه جاده ابریشم قدیمی اطلاق می‌شود؛ شبکه حمل‌ونقلی که تجارت بین چین، خاورمیانه و اروپا را از ۱۳۰سال قبل از میلاد تا سال ۱۴۵۳ بعد از میلاد تسهیل می‌کرد.
جاده ابریشم مدرن، بنادر پاکستان و ایران را نیز شامل می‌شود. ابتکار کمربند و جاده، ضمن به‌کارگیری ظرفیت زیرساختی چین به‌عنوان سازوکاری برای تسهیل دسترسی به مواد خام و منابع انرژی مورد نیاز کارخانه‌های چینی، همزمان به توسعه بازارهای خارجی جدید برای کالاهای چینی منجر می‌شود.
پکن درصدد توسعه یک بازار اقتصادی یکپارچه متشکل از «همه کشورهای اوراسیا» است که یکی از مؤلفه‌های اقتصادی «نظم نوین جهانی» چین محسوب می‌شود. یکی از ملزومات این شبکه، توسعه کریدورهای زمینی برای تسهیل تجارت از راه خشکی است که از جمله می‌توان به کریدور چین-آسیای مرکزی-آسیای غربی اشاره کرد که از چین غربی تا ترکیه امتداد دارد.
راهبرد چین، بهبود گسترده روابط با پاکستان و ایران را هم شامل می‌شود که در حال ایجاد نوعی اتحاد بالفعل است.
در ادامه، این موضوع را بیشتر بررسی کنیم.
چین و ایران
روابط چین کمونیست با تهران از سال ۱۹۴۹ تا ۱۹۷۰ سرد بود، زیرا موضع دیپلماتیک ایران در زمان شاه، با امضای پیمان بغداد در سال ۱۹۵۵، از هر نظر ضد کمونیستی بود. پیمان بغداد یک معاهده غرب‌گرایانه بود که ترکیه، عراق، ایران، پاکستان و بریتانیا آن را امضا کردند.
شاه ایران در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ دولت را به ایجاد روابط نزدیک‌تر با چین ترغیب کرد، همزمان ریچارد نیکسون، رئیسجمهور آمریکا، در سفری غیرمنتظره به شانگهای، زمینه را برای «گشایش روابط» با چین فراهم کرد.
در آگوست ۱۹۷۱، سفرای چین و ایران در اسلام‌آباد پاکستان ملاقات کردند و سندی را به امضا رساندند که در آن ایران رسماً حزب کمونیست چین را به‌عنوان حکمران چین به رسمیت شناخت. در آن مقطع، این‌دو دولت برای مقابله با اتحاد جماهیر شوروی در جنوب غرب آسیا با یکدیگر متحد شدند.
پس از انقلاب اسلامی در ایران، چین، جمهوری اسلامی ایران را در فوریه ۱۹۷۹ به رسمیت شناخت. چین در جریان جنگ ایران و عراق در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ به تأمین‌کننده اصلی تسلیحات ایران تبدیل شد، زیرا عراق مشتری شوروی شده بود.
همکاری‌های اقتصادی و فنی بین دو کشور از آن زمان تاکنون افزایش یافته است. رویترز در مارس ۲۰۲۱ گزارش داد که چین و ایران یک قرارداد همکاری ۲۵ ساله در راستای ابتکار کمربند و جاده امضا کردند که روی پروژه‌های مشترک در حوزه نفت، معدن، حمل‌و‌نقل، صنعت و کشاورزی ایران متمرکز است. آسوشیتدپرس گفت: «این اولین‌باری است که ایران با یک قدرت بزرگ جهانی قرارداد طولانی‌مدت می‌بندد.»
این قرارداد همچنین طرح‌هایی برای همکاری در زمینه‌های آموزشی و پژوهشی، صنایع دفاعی و سرمایه‌گذاری‌های نظامی مشترک در حوزه جنگ نامتقارن، مقابله با تروریسم و مبارزه با قاچاق مواد مخدر را شامل می‌شود که روند آن‌ها با توجه به تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران کند شده است. با این‌حال، تبادل فناوری و همکاری نظامی با تعدیل تحریم‌ها ادامه خواهد یافت.
درنهایت، ایران در سپتامبر ۲۰۲۱ رسماً به سازمان همکاری شانگهای پیوست که از افزایش روابط اقتصادی با پکن حکایت دارد. به گزارش رویترز، چین به‌طور متوسط با «خرید ۱.۰۵ میلیون بشکه نفت ایران در روز در ۱۰ ماهه اول سال ۲۰۲۳» بزرگ‌ترین مشتری نفت خام ایران بود.
چین و پاکستان
از زمانی که پاکستان، به‌عنوان اولین کشور مسلمان، حزب کمونیست چین را در سال ۱۹۵۰ به رسمیت شناخت، روابط دو کشور بیش از پیش تقویت شده است. چنان‌که در مجله یو.اس. نیوز اند ورلد ریپورت آمده، یکی از مزایای کلیدی این رابطه برای پاکستان، دریافت کمک‌های فنی از جانب چین برای توسعه و آزمایش اولین «سلاح هسته‌ای مسلمانان» در سال ۱۹۹۰ بود است.
تمرکز فعلی روابط آن‌ها روی توسعه کریدور اقتصادی چین و پاکستان است که بنادر اعماق دریای گوادر و کراچی پاکستان را به کاشغر در منطقه سین‌کیانگ چین- یا همان ترکمنستان شرقی- و فراتر از آن وصل می‌کند.
هدف از راه‌اندازی کریدور اقتصادی چین و پاکستان، به‌عنوان یک پروژه ممتاز تحت ابتکار کمربند و جاده، توسعه و نوسازی زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل پاکستان برای تسریع تجارت بین دو کشور است که بر ارتقای شبکه‌های توزیع برق و حمل‌و‌نقل نیز تأکید دارد.
یکی از دستاوردهای مهم چین از کریدور اقتصادی چین و پاکستان، واگذاری ۴۰ ساله بندر گوادر به چین بود. با توجه به افزایش عملیات نیروی دریایی چین در دریای عرب و خلیج عمان، این دستاورد مزایای اقتصادی و نظامی قابل‌توجهی به همراه خواهد داشت.
پاکستان و ایران
پاکستان،با اکثریت سنی و ایران، با اکثریت شیعه، مرزی مشترک به طول ۹۰۹ کیلومتر دارند که «ایالت بلوچستان» را به‌طور قراردادی به استان‌های جداگانه در جنوب تقسیم کرده است. روابط پاکستان و ایران در ۴۰ سال گذشته بشدت توسعه یافته است.
در دو دهه آخر قرن بیستم، اختلافات ژئوپلیتیک به ایجاد تنش‌ها و چالش‌ها دامن زد؛ زیرا ایران پس از حمله شوروی به افغانستان هم‌پیمان مجاهدین مستقل شد، درحالی‌که پاکستان از ائتلافی به رهبری آمریکا حمایت می‌کرد و میزبان شمار زیادی از پناهندگان افغان بود.
براساس تحلیل اندیشکده ریپابلیک پالیسی، به دنبال حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، هردو کشور به ائتلاف بین‌المللی مقابله با تروریسم پیوستند و «تبادلات خود را در زمینه امنیت مرزی، تجارت، انرژی و مسائل فرهنگی» افزایش دادند. با این‌حال، ایران و پاکستان حامی جناح‌های مختلف در افغانستان بودند که به ادامه رویارویی و تنش بین دو کشور منجر شد.
این‌دو کشور در سال‌های اخیر یکدیگر را به حمایت از شورشیان و حملات شبه‌نظامیان در خاک خود متهم کرده‌اند. مشکلات در ژانویه ۲۰۲۴، همزمان با حمله موشکی و پهپادی برون‌مرزی ایران به استان بلوچستان پاکستان، شدت گرفت؛ حمله‌ای که گروه جیش‌العدل را هدف قرار داد که تهران ادعا می‌کرد مسئول چندین حمله در داخل ایران بوده است.
با این‌حال، هردو کشور همچنان درصدد ایجاد همکاری‌های امنیتی، بویژه در زمینه مقابله با تروریسم و دیگر اقدامات امنیتی در سطح منطقه هستند.
نکات پایانی
در آگوست ۲۰۲۳، مجله دیپلمات از «اولین نشست رایزنی سه‌جانبه چین، ایران و پاکستان در زمینه مقابله با تروریسم و امنیت» خبر داد. تمرکز بر افزایش همکاری میان سه کشور در زمینه مبارزه با تروریسم، ادغام اقتصادی و همکاری انرژی بود. رایزنی‌ها شامل همکاری ایران و پاکستان در رفع مشکلات مربوط به شورشیان بلوچ و اقدام چین در توسعه اهداف سرمایه‌گذاری ابتکار کمربند و جاده در ایران و پاکستان می‌شد.
این اتحاد نوپا می‌تواند چالش‌های سیاسی-نظامی بزرگی برای آمریکا ایجاد کند. براساس تحلیل یک سرهنگ بازنشسته ارتش آمریکا، «این مسئله می‌تواند نقطه آغاز راهبردی باشد که مانع از دسترسی ناوگان پنجم آمریکا به منطقه خلیج فارس و دریای عرب خواهد شد.»
اگر از نظر اقتصادی بنگریم، با توجه به این‌که بندر گوادر به‌عنوان گذرگاه تجاری دریای عرب/اقیانوس هند تحت سلطه شبکه چین قرار گرفته است، حزب کمونیست می‌تواند روند توسعه ابتکار کمربند و جاده را در یکی دیگر از گذرگاه‌های تجاری دریای عرب در بندر ایران در نزدیکی چابهار ادامه دهد. همچنین می‌تواند بندر زمینی خورگوس چین در مرز قزاقستان را از طریق قرقیزستان به دوشنبه تاجیکستان، و جاده شمال/جنوب را از طریق افغانستان به جاده پامیر وصل کند.
آیا چین مسیر سواحل مکران در جنوب شرقی ایران تا بندرعباس را با هدف سلطه بر تجارت اروپا، آفریقا و خاورمیانه با چین بهبود خواهد بخشید؟ با راه‌اندازی خط راه‌آهن خورگوس به تهران و بهبود مسیر بندرعباس، شبکه طرح کمربند و جاده بی‌وقفه انسجام خواهد یافت.
هر ناظر باتجربه‌ای در امور چین می‌تواند پتانسیل حرکات شطرنج‌گونه ژئوپلیتیک و استراتژیک چین را تصور کند. اتحاد نوپای چین، پاکستان و ایران، نقطه عطفی است که رویاهای حزب کمونیست چین درخصوص جاده ابریشم جدید را در جنوب غرب آسیا به حقیقت بدل می‌کند.
نوشته استو سوروک، کاپیتان بازنشسته نیروی دریایی ایالات متحده با تجربه عملیاتی در خاورمیانه و غرب اقیانوس آرام و مفسر مسائل خاور میانه
نظرات بیان شده در مقاله نقطه‌نظر نویسنده بوده و لزوماً منعکس‌کننده موضع اپک تایمز نیست.
