نویسنده: علی رمضانیان
سفر ابراهیم رئیسی، رییس جمهور ایران، به دمشق، موضوع کمکهای جمهوری اسلامی به بشار اسد را یادآور اذهان ایرانیان کرده و این سوال اصلی را دوباره زنده کرده که ایران از پرداخت این همه هزینه جانی و مالی در سوریه چه به دست آورده است.
این روزها که اقتصاد ایران دچار بحرانهای مختلفی مانند رکود، تورم و خروج سرمایه است، ایرانیان از خود میپرسند که آیا بعد از این همه هزینه مالی و نیروی انسانی، منافعی ملی ایران تامین شدهاست؟ آیا نفع اقتصادی هم برای شهروندان ایرانی خواهد داشت؟ آیا بعد از اتمام تنش در سوریه ایران برنده اقتصادی در سوریه خواهد بود؟
برای پاسخ به این سوال و بررسی وضعیت همکاری اقتصادی ایران و سوریه باید ابتدا به شرایط اقتصادی سوریه، نوع همکاری ایران با سوریه، بدهی سوریه به ایران و مسائلی از این دست پرداخت.
وضعیت مالی سوریه
وضعیت اقتصادی سوریه بعد از بحرانهای سیاسی و اجتماعی به کلی دگرگون شده است.
سوریه یکی از کشورهایی است که دارای تورم بالا بوده و سومین صدرنشین تورمهای بالا در جهان در سال ۲۰۲۰ بود. نرخ تورم سالانه این کشور بر اساس آخرین آمارها، ۱۳۹ درصد گزارش شده بود.
همچنین با محدود شدن سرمایهگذاری در سوریه بعد از تنش داخلی، نرخ بیکاری در میان مردم این کشور رشد چشمگیری داشته و مناطق صنعتی و کشاورزی سوریه مانند حومه شهرهای دمشق، حلب و درعا، که جزو مناطق اصلی درگیری در این کشور بودند ویران شدهاند. صنعت نفت این کشور هم نابود شده تا جایی که در مقطعی تولید به حدود ۱۰ هزار بشکه در روز رسید.
علاوه بر این، درگیریهای سوریه تاکنون منجر به مهاجرت پنج میلیون سوری به خارج از کشور شده است و ده میلیون سوری نیز در داخل این کشور آواره شدهاند.
افزون بر این، سالها درگیری، سیستمهای آب آشامیدنی شهرهای بزرگ سوریه مانند حلب را به نقطه شکست نزدیکتر میکند. امروزه تنها ۵۰ درصد از سیستمهای آب و فاضلاب در سراسر سوریه به درستی کار میکنند و این بحران بزرگ آب میلیونها نفر را تحت تاثیر قرار داده است.
در همین زمینه، پیتر مائورر، رئیس کمیته بینالمللی صلیب سرخ در ۱۳ مه ۲۰۲۲ گزارش کرد: «اثر درازمدت بحران منجر به تخریب زیرساختهای حیاتی شده است. وقتی آب، بهداشت، برق و آموزش در دسترس مردم نباشد، میلیونها سوری در خطر سقوط به فقر و ناامیدی هستند.»
همچنین بدهی خارجی سوریه هم در پایان سال ۲۰۲۱ به ۵ میلیارد دلار رسید که نسبت به ۴ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است. این بدهی در سال ۲۰۲۲ افزایش اندکی داشت. در این گزارش به این نکته اشاره شده که اقتصاد سوریه به دلیل ادامه جنگ داخلی در حال فروپاشی است. به همه این مشکلات، باید تحریمهای آمریکا علیه سوریه را نیز باید اضافه کرد.
دادوستدهای ایران و سوریه
مراودات مالی ایران و سوریه در سالهای اخیر به کمترین میزان خود رسیده و این هم همکاری برای تاجران هیچ آوردهای نداشته است. بر اساس آمارهای گمرکی، واردات و صادرات رسمی ایران و سوریه ارقامی عجیب است که حتی به نیم میلیارد دلار هم نمیرسد. گمرک گزارش کرد که در سال ۱۴۰۰ ارزش واردات ایران از سوریه ۳۰ میلیون دلار بوده که در سال ۱۴۰۱ از رقم ۲۸ میلیون دلار رسید. ارزش صادرات ایران به سوریه در حود ۲۵۰ میلیون دلار بود. یعنی تمام مراودات مالی ایران و سوریه از کانالهای غیر رسمی انجام شده است.
نتیجه اقتصادی سفر ابراهیم رئیسی
در گذشته همکاریهای مختلفی بین ایران و سوریه مطرح بود. این همکاریها در حوزههای مختلف انرژی، معدنی و کشاورزی بود. حال بعد از سفر ابراهیم رئیسی به سوریه موضوعات جدید و قراردادهای جدیدی طرح شده است. وزیر اقتصاد دولت رئیسی درخصوص این سفر گفت: «در این سفر برای رفع موانع مالی، بیمهای و گمرکی صادرکنندگان ایرانی، توافقاتی با سوریه انجام شد تا راه برای شرکتهای ایرانی بویژه شرکتهای دانشبنیان باز شود.»
علاوه بر این، مهرداد بذرپاش رئیس کمیسیون مشترک همکاری اقتصادی ایران و سوریه با اشاره به امضای ۱۵ سند همکاری میان تهران و دمشق، تاسیس بانک و بیمه مشترک، افزایش پروازها و راهاندازی خطوط کشتیرانی را از جمله این اسناد اعلام کرد.
اما این همکاریها در گذشته نیز بوده در همه زمینههای مطرحشده قبل نیز همکاری بوده ولی از شواهد امر بر میآید که نفع اقتصادی نداشته است. در چند سال گذشته همواره از این گونه قراردادها صحبت شده ولی نتیجهای در پی نداشته است.
مبارزه کشورهای عربی با نفوذ ایران
ادعاهای جمهوری اسلامی در خصوص عقد قراردادهای مختلف در حالی مطرح میشود که جمهوری اسلامی رقیب بزرگی به نام اتحادیه عرب دارد.
در آخرین تحول، اتحادیه عرب سوریه را به عنوان عضوی از اتحادیه پذیرفت. وزیران خارجه ۲۲ کشور عضو در روز ۷ مه ۲۰۲۳ در اجلاس اتحادیه عرب در قاهره بدون رایگیری توافق کردند سوریه به این اتحادیه بازگردد.
حال با آرامتر شدن شرایط در سوریه و افزایش احتمال شروع بازسازی ویرانیهای سوریه، رقابتی بین کشورهای عربی و ترکیه و غیره برای سرمایهگذاری در سوریه در حال شکلگیری است.
نشریه فارین پالیسی چندی پیش با انتشار تحلیلی از علل چرخش کشورهای عربی به سوی سوریه گزارش کرده که این کشورها در حال لابی با واشنگتن در این زمینه هستند. نشریه آمریکایی فارین پالیسی در گزارش خود فاش کرده که کشورهای عرب در حال لابی با واشنگتن برای دستیابی به راهی جهت کاهش تحریمها علیه دمشق هستند. این نشریه آمریکایی مدعی شده که هدف کشورهای عرب از نزدیکی به سوریه و برداشتن تحریمها علیه دمشق، قطع نفوذ ایران در این کشور است و برای معامله با دولت دمشق در این جهت، حاضر شدهاند هزینههای بازسازی سوریه را تقبل کنند.
بازگشت هزینههای ایران
این روزها که فضای سیاسی سوریه آرامتر از قبل شده، موضوع وصول مطالبات از سوریه مطرح شده است. موضوعی که دیگر بصورت علنی در رسانههای نزدیک به حکومت مطرح میشود.
ایران به شدت از کمبود منابع ارزی رنج میبرد و تحریمها سبب شده تا دهها میلیارد دلار از پولهای ایران در کشورهای مختلف بلوکه شده و ایران قادر به انتقال آن به ایران نشود. از طرف دیگر بانک جهانی اعلام کرده که بدهی خارجی ایران از یک میلیارد و ۳۱۳ میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ به مبلغ ۱۰ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است. همه این شرایط سبب شده تا ایران برای جبران کاستیها خود به سراغ کشورهایی برود که ایران از آنها طلبکار است.
طلب ایران از به سوریه چقدر است؟
اعتراضهای خیابانی در سوریه، در زمستان ۱۳۸۹، به سرعت تبدیل به یک جنگ داخلی تمام عیار شد.
حمایتهای ایران با بالا گرفتن جنگ داخلی سوریه ابعاد گستردهتری یافت و از کمکهای تسلیحاتی و به گفته مقامهای ایران «کمکهای مستشاری» به کمکهای مالی و تجاری رسید. همکاری تجاری ایران با سوریه در حوزههای نفت و گاز، معادن فسفات، کشاورزی و مخابراتی بود، اما هرگز مشخص نشد که این هزینههایی که ایران در سوریه انجام داده چقدر بوده و ارقام در سطح گمانهزنیها باقی نمانده است. در سال ۲۰۱۸ گروه اقدام ویژه ایران در وزارت خارجه آمریکا با انتشار گزارشی اعلام کرد که جمهوری اسلامی از سال ۲۰۱۲ میلادی ۱۶ میلیارد دلار برای حمایت از بشار اسد و گروههای مورد حمایت خود در یمن و عراق، هزینه کرده است. در همین زمینه، مایک پمپئو وزیر خارجه دولت دونالد ترامپ گفته بود که ایران از سال ۲۱۲ تا ۲۰۱۸ به میزان ۱۶ میلیارد دلار در عراق و سوریه و یمن هزینه کرد.
در مورد هزینه نیروهایی که ایران به سوریه فرستاده است، چندی پیش، نیویورکتایمز گزارشی منتشر کرد و به نقل از یکی از نیروهای افغان که از طریق سپاه فاطمیون به سوریه رفته بود، مبلغ دستمزد ماهانه این نیروها را ۸۰۰ دلار و سالانه حدود ۱۰۰ میلیون دلار فقط برای این نیروها بود.
اما این همه هزینهها نیست.
حشمتالله فلاحتپیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران در جریان سفر ابراهیم رئیسی به دمشق به صراحت گفت: «امیدوارم در سفر آقای رئیسی به دمشق تکلیف بدهی تقریبی ۳۰ میلیارد دلاری سوریه به ایران مشخص شود.»
او در مصاحبه سایت «تجارتنیوز» درباره میزان دقیق این بدهی گفت: ایران در طول جنگ داخلی سوریه تا سال ۱۳۹۵ کمکهای زیادی به این کشور کرد که تا ۱۵ میلیارد دلار برآورد شدهاست. بخشی از این کمکها بعد از جنگ و کارهای فنی و مهندسی و صادرات انرژی بود که ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار برآورد شده، اما آمار شفافی از میزان هزینه ایران در سوریه اعلام نمیشود.
نکته عجیبتر اینکه دولت سوریه در گزارشهای خود در خصوص بدهی خارجی در ترازنامههای مالی خود، هیچ صحبتی از بدهی به ایران نکرده و در پنج میلیارد دلار بدهی خارجی، حتی یک دلار هم به طلب ایران اشاره نشده است.
روسیه باز ایران را دور زد
نکته دیگری که در مصاحبه فلاحتپیشه بود اینکه روسیه هر وقت اراده کرده طلب خود را از سوریه دریافت کرده ولی برای ایران پنج قرارداد عمده برای پرداخت این بدهی وجود دارد: استفاده از گاوداری، پنج هزار هکتار زمین، معادن فسفات، چاه نفت و طرح مخابراتی که هیچکدام اجرا نشده است. چندی است که نزدیکان حکومت جمهوری اسلامی میگویند که جمهوری اسلامی برای دریافت هزینه از معادن فسفات سوریه استفاده خواهند کرد.
موضوع معدن فسفات موضوع جدیدی نبوده و در سالهای گذشته نیز مطرح شده بود. برای اولین بار در بهمن ۱۳۹۵ در جریان سفر عماد خمیس نخستوزیر سوریه به ایران بود که موضوع معادن فسفات مطرح شد. در آن تاریخ اعلام شد که به صورت رسمی از توافق دو کشور برای قرارداد بهرهبرداری ایران از معادن فسفات سوریه رونمایی شد. یحیی رحیم صفوی، دستیار ویژه رهبر جمهوری اسلامی در امور نظامی، در یک سخنرانی گفته بود ایران باید هزینههایی را که در سوریه کرده است از طریق «نفت، گاز و معادن فسفات» این کشور «برگرداند».
اما موضوعی که توافق فسفاتی ایران با سوریه را به کما میبرد، مساله روسیه است. روسیه چند سال است که معدن فسفات سوریه را در اختیار داشته و هیچ رقیبی را بر نمیتابد و رقبای خود را از این معادن خارج کرده است.
ایران ناتوان از برگشت هزینه
از طرف دیگر این تردید وجود دارد که آیا ایران در بازگشت هزینههای ایران این توانایی را دارد یا خیر؟ حسین علایی یکی از سرداران مطرح سپاه چندی پیش در گفتگو با دنیای اقتصاد، ایران را از دریافت هزینه ناتوان دانسته و معتقد بود که ایران نتوانست با کشته شدن هزاران نفر در جنگ از عراق یک دلار خسارت دریافت کند در حالی که کویت در حال حاضر این خسارت را دریافت می کند. به اعتقاد او ایران در دریافت طلبهای خود از کشورهای طرف همکاری ناتوان است.
بشار اسد از ایران طلبکار شد
یکی از نکات عجیبی که در سفر رئیسی مطرح شد این بود که بشار اسد در زمینه طلب ایران گفته بود که سوریه هم در زمان جنگ ایران و عراق از ایران حمایت کرده وهزینههایی پرداخت کرده است.
غلامحسین حسنتاش کارشناس ارشد انرژی و موسسه مطالعات انرژی در ایران رابطه در وبلاگ شخصی خود نوشت:
« تا سال ۱۳۶۲ عراق از طریق بانیاس سوریه نفت صادر می کرد که در این دوره به خاطر حمایت از ایران، خط لوله کرکوک/بانیاس بسته شد. این خط لوله برای صادرات بخشی از نفت عراق به منطقه مدیترانه از طریق بندر بانیاس سوریه، به طول حدود ۸۰۰ کیلومتر در سال ۱۹۵۲ به بهرهبرداری رسیده بود. یعنی زمانی که دولت سوریه در حمایت از ایران در سال ۱۹۸۲ فعالیت این خطلوله را متوقف کرد دقیقا ۳۰ سال از عمر این خطلوله سپری شده بود. و ۳۰۰ هزار بشکه در روز از نفت عراق را صادر میکرد. این خط لوله فرسوده شده بود و دیگر کارایی لازم را نداشت و کمکم از میزان صادرات ۳۰۰ هزار بشکهای کاهش یافته و می رفت که این خط لوله جمعآوری شود و موجب شده بود که دولت عراق با همکاری ترکیه در سال ۱۹۷۰، خط لوله کرکوک/سیحان را برای جایگزینی آن احداث کنند. ایران برای جبران خسارت سوریه در بستن خط لوله بانیاس کرکوک، نفت رایگان به سوریه میداد. اما اسد تا قبل از سال ۲۰۱۲ که اعتراضات شدت گرفت، ارتباط قوی با شورای همکاری خلیج فارس داشته و ایران در اولویت نخست همکاری با سوریه بود. »
اما ظاهرا بشار اسد این همکاری ناچیز در گذشته را بهانهای برای پس ندادن بدهیهای ایران تلقی کرده است و شواهد امر نشان میدهد که تسویه بدهیهای بشار اسد یک کلاف سردرگم است.
نظرات بیان شده در این مقاله نظرات نویسنده است و لزوماً منعکس کننده نظرات اپک تایمز نیست.