سفر اخیر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، به خاورمیانه پیام روشنی داشت: منافع اقتصادی و معامله‌محوری در مرکز چشم‌انداز سیاست خارجی او قرار دارند.
ترامپ از ۲۳ تا ۲۶ اردیبهشت (۱۳ تا ۱۶ مه) چهار روز را در منطقه خلیج فارس گذراند و به عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی سفر کرد؛ جایی که تعهداتی برای سرمایه‌گذاری به ارزش هزاران میلیارد دلار دریافت کرد، سرمایه‌گذاری‌هایی که قرار است به نفع کسب‌وکارها و اشتغال در ایالات متحده باشد.
با اینکه هنوز پرسش‌هایی درباره تحقق کامل این وعده‌های سرمایه‌گذاری وجود دارد، این سفر نشانه‌ای از تغییری راهبردی در شیوه تعامل واشنگتن با خاورمیانه بود. ترامپ تمایز روشنی با دولت‌های پیشین آمریکا ایجاد کرد و رویکرد مداخله‌گرایانه‌ای را که جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها طی دهه‌ها دنبال کرده بودند، رد کرد.
ترامپ در سخنرانی خود در نشست سرمایه‌گذاری ریاض در ۲۳ اردیبهشت (۱۳ مه) سیاست‌های پیشین آمریکا در قبال عراق، افغانستان و دیگر بخش‌های منطقه را به‌صراحت مورد انتقاد قرار داد.
او گفت: «در نهایت، آن‌هایی که خود را «ملت‌ساز» می‌نامیدند، بیشتر کشورها را ویران کردند تا بسازند؛ و مداخله‌گران در جوامع پیچیده‌ای دخالت می‌کردند که حتی خودشان هم آن‌ها را درک نمی‌کردند.»
او از دستاوردهای کشورهای خلیج فارس تمجید کرد و گفت این تحولات نتیجه «مداخله‌گران غربی که با هواپیماهای زیبا وارد می‌شوند و برایتان درباره نحوه زندگی و حکومت‌داری سخنرانی می‌کنند» نبوده است.
او افزود: «خیر. شگفتی‌های درخشان ریاض و ابوظبی را نه آنچه به‌اصطلاح ملت‌ساز می‌نامند ساختند، نه نئومحافظه‌کاران و نه نهادهای غیرانتفاعی لیبرال.»
این سخنرانی با استقبال گرم محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، و حاضران در نشست روبه‌رو شد و به یکی از بحث‌برانگیزترین و پربازتاب‌ترین لحظات سفر ترامپ تبدیل شد.
زیادا، تحلیل‌گر سیاسی مصری مقیم واشنگتن، به اپک تایمز گفت: «پنهان نیست که رئیس‌جمهور ترامپ زبان سیاسی خاورمیانه را بهتر از همه پیشینیان خود می‌فهمد.»
زیادا تأکید کرد که ترامپ به‌جای فشار بر این کشورها درباره دموکراسی و حقوق بشر، اولویت را بر «ایجاد پیوندهای شخصی بر پایه اعتماد» با رهبران منطقه گذاشته است.
در گرمای سوزان صحرای قطر، ترامپ در پایگاه هوایی العدید برای نیروهای آمریکایی سخنرانی کرد و بار دیگر بر تعهد خود به «صلح از طریق قدرت» در منطقه تأکید کرد. او گفت: «به‌عنوان رئیس‌جمهور، اولویت من پایان دادن به درگیری‌هاست، نه آغاز آن‌ها.»
این لحظه سرشار از نمادگرایی بود. بیش از ۲۰ سال پیش، جورج دبلیو بوش، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، چند ماه پس از حمله به عراق، در همین کشور برای نیروهای آمریکایی سخن گفته و وعده داده بود که ایالات متحده در کنار مردم عراق برای ساختن دموکراسی باثبات و آینده‌ای آرام خواهد ایستاد.
اما سفر ترامپ و پیام او آشکارا نشانه فاصله‌گیری عمدی از آن دوران مداخله‌گرایانه بود.
پایگاه هوایی العدید، که در جنوب‌غربی دوحه، پایتخت قطر واقع شده، بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در خاورمیانه است. این پایگاه در زمان خروج پرآشوب آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱، نقشی کلیدی ایفا کرد و به‌عنوان مرکز اصلی عملیات و لجستیک برای تخلیه ده‌ها هزار نفر مورد استفاده قرار گرفت.
به گفته جوئل روبین، کارشناس خاورمیانه و مقام پیشین وزارت خارجه آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، آنچه در این سفر بیش از هر چیز جلب توجه می‌کرد، «فاصله‌گیری کامل ترامپ از اهداف دیرپای سیاست خارجی و امنیت ملی ایالات متحده» بود.
روبین به اپک تایمز گفت: «سخنان رئیس‌جمهور به‌گونه‌ای طراحی شده بود که بیشتر برای دو مخاطب جذاب باشد: اول، رهبران نخبه کشورهای منطقه و دوم، افکار عمومی داخلی در آمریکا.»
استقبال باشکوه در سراسر خلیج فارس
ترامپ در طول سفر چهار روزه‌اش به منطقه خلیج فارس، با مراسم پرزرق‌وبرق و ستایش فراوان روبه‌رو شد. به نظر می‌رسید هر یک از رهبران منطقه در رقابت بودند تا باشکوه‌ترین استقبال را از چهل‌وهفتمین رئیس‌جمهور ایالات متحده برگزار کنند.
در عربستان سعودی، جنگنده‌ها هواپیمای ایر فورس وان او را هنگام فرود در ریاض اسکورت کردند و فرش‌های اسطوخودوسی در مراسمی مجلل پهن شد. در قطر، ترامپ با ده‌ها شتر و رقص سنتی شمشیر مورد استقبال قرار گرفت و بسیاری از ساختمان‌های دوحه با پرچم آمریکا نورپردازی شدند.
در ابوظبی، اجرای رقص سنتی «عیاله» توجه‌ها را جلب کرد، آن‌هم پس از آنکه ویدیوهایی از دخترانی با حرکات نمایشی مو در شبکه‌های اجتماعی پربازدید شده بود. همچنین برج خلیفه دبی ـ بلندترین ساختمان جهان ـ با پرچم آمریکا نورافشانی شد.
این استقبال‌ها در تضاد کامل با نحوه پذیرایی از جو بایدن در سفر سال ۲۰۲۲ به عربستان سعودی، یا دیک چنی، معاون رئیس‌جمهور وقت آمریکا در سفر سال ۲۰۰۲ او به منطقه بود.
پیام ترامپ روشن بود: دوران مداخلات پرهزینه خارجی به پایان رسیده و اکنون تمرکز بر شراکت‌های راهبردی با محوریت منافع اقتصادی متقابل است. رهبران خلیج فارس نیز با گرمی و ستایش به او پاسخ دادند.
در ضیافت رسمی شام در کاخ لوسیل قطر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر، با اشاره به سوءقصد سال گذشته در باتلر پنسیلوانیا گفت: «برای بهبودی و امنیت شما دعا کردم.»
توافق‌هایی به ارزش ۲ هزار میلیارد دلار
ده‌ها تن از مدیران ارشد شرکت‌های آمریکایی، ترامپ را در این سفر همراهی کردند؛ اقدامی که ماهیت اقتصادی این تور خلیج فارس را برجسته‌تر کرد. طبق اعلام کاخ سفید، توافق‌هایی که ایالات متحده با عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی به دست آورد، در مجموع به ۲ هزار میلیارد دلار می‌رسد.
با این حال، برخی از این توافق‌ها صرفاً در قالب یادداشت تفاهم هستند و ممکن است سال‌ها طول بکشد تا اجرایی شوند.
عربستان سعودی متعهد شد ۶۰۰ میلیارد دلار در بخش‌های مختلف اقتصاد آمریکا سرمایه‌گذاری کند که حدود ۱۴۲ میلیارد دلار آن به خرید تجهیزات و خدمات پیشرفته جنگی از شرکت‌های دفاعی ایالات متحده اختصاص دارد.
قطر از توافق‌هایی به ارزش حدود ۲۴۳.۵ میلیارد دلار خبر داد؛ بخش بزرگی از این رقم به شرکت بوئینگ تعلق گرفت که قراردادی ۹۶ میلیارد دلاری برای تأمین هواپیماهای شرکت قطر ایرویز به دست آورد. شرکت پارسونز، ارائه‌دهنده فناوری در بخش دفاعی، نیز ۳۰ پروژه به ارزش حداکثر ۹۷ میلیارد دلار دریافت کرد. کاخ سفید اعلام کرد توافق‌نامه‌های امضاشده با قطر «مبادلات اقتصادی به ارزش دست‌کم ۱.۲ هزار میلیارد دلار ایجاد خواهند کرد.»
در امارات متحده عربی، بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار قرارداد تجاری اعلام شد؛ از جمله تعهد ۱۴.۵ میلیارد دلاری شرکت الاتحاد ایرویز به بوئینگ و جی‌ای آئرواسپیس. پیش‌تر نیز امارات اعلام کرده بود در چارچوبی ۱.۴ هزار میلیارد دلاری ظرف ده سال آینده در ایالات متحده سرمایه‌گذاری خواهد کرد؛ تمرکز این سرمایه‌گذاری‌ها بر زیرساخت هوش مصنوعی، نیمه‌هادی‌ها، انرژی، رایانش کوانتومی، زیست‌فناوری و تولید صنعتی خواهد بود. امارات همچنین متعهد شده در مراکز داده‌ای در آمریکا سرمایه‌گذاری کرده یا آن‌ها را احداث و تأمین مالی کند.
جوئل روبین گفت: «این ارقام واقعاً خیره‌کننده‌اند»؛ اما هشدار داد که همه آن‌ها ممکن است به تحقق نرسند.
در دوران نخست ریاست‌جمهوری ترامپ، عربستان سعودی توافق کرد ۴۵۰ میلیارد دلار محصولات آمریکایی خریداری کند؛ اما طبق گزارش‌ها جریان واقعی تجارت و سرمایه‌گذاری میان دو کشور از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ کمتر از ۳۰۰ میلیارد دلار بود.
روبین با وجود تأکید بر اهمیت این سفر به‌عنوان یک رویداد دیپلماتیک مهم، ابراز تأسف کرد که ترامپ تمرکز بیشتری بر حل درگیری‌های پیچیده منطقه‌ای نگذاشت؛ از جمله اینکه اسرائیلی‌ها، و شاید حتی ایرانی‌ها، را مستقیماً وارد گفت‌وگوها کند.
او گفت: «در جامعه حامی اسرائیل نگرانی‌هایی وجود دارد درباره اینکه ترامپ تصمیم گرفت به اسرائیل سفر نکند و مواضعی اتخاذ کرد که از نظر عمومی نوعی فاصله‌گیری از دولت اسرائیل به نظر می‌رسد.»
با این حال، تحلیل‌گران معتقدند توافق‌های حاصل‌شده در این سفر می‌توانند موقعیت آمریکا در خاورمیانه را در برابر چین و روسیه تقویت کنند.
دالیا زیادا گفت: «این توافق‌ها باعث برتری یافتن آمریکا در برابر نفوذ فزاینده روسیه و چین در منطقه خواهد شد.»
اقدامی غافلگیرکننده درباره سوریه
یکی از تحولات کلیدی در سفر ترامپ به خاورمیانه، اعلام رفع همه تحریم‌های آمریکا علیه سوریه در تاریخ ۲۳ اردیبهشت (۱۳ مه) بود. او فردای آن روز با احمد الشرع، رهبر جدید سوریه، در ریاض دیدار کرد.
سوریه یکی از کشورهایی است که تحت شدیدترین تحریم‌ها در جهان قرار دارد. این تحریم‌ها در ابتدا علیه رژیم اسد اعمال شدند و روند بازسازی کشور را به‌شدت مختل کرده‌اند.
ترامپ ممکن است رفع تحریم‌ها را حرکتی راهبردی برای گشودن درهای سوریه به روی سرمایه‌گذاری‌های آمریکایی و کشورهای خلیج فارس بداند؛ و همچنین تلاشی برای عقب‌راندن نفوذ جمهوری اسلامی ایران و روسیه در منطقه.
روبین گفت: «ایران و روسیه، که هر دو از دشمنان ایالات متحده هستند، توسط رهبری جدید سوریه از صحنه کنار گذاشته شده‌اند.» او افزود که این شرایط فرصتی برای واشنگتن فراهم می‌کند تا روابطی قوی‌تر با سوریه بسازد و در برابر نفوذ اقتصادی فزاینده چین در منطقه مقابله کند.
با این حال، نگرانی‌ها درباره روابط دولت سوریه با القاعده و نحوه برخورد آن با اقلیت‌های قومی و مذهبی همچنان پابرجاست.
زیادا گفت: «هنوز باید دید آیا آن‌ها به این رویکرد پاسخ مثبت می‌دهند و در حفاظت از اقلیت‌های قومی و مذهبی عملکرد بهتری از خود نشان می‌دهند یا نه.»
در حالی که برخی اعضای کنگره نسبت به تحولات سوریه ابراز نگرانی کردند، ترامپ لحنی خوش‌بینانه داشت.
او در سخنرانی‌اش در ریاض گفت: «اکنون نوبت آن‌هاست که بدرخشند. موفق باشید سوریه، چیز خاصی را نشان بده.»
