بمب‌ها، مین‌های زمینی و دیگر مواد منفجره در اوکراین که در حال نابود کردن بخشی از حاصلخیزترین خاک‌های جهان هستند، خطرات بزرگی ایجاد می‌کنند و سطح بالایی از آلودگی خطرناک و گسترده را آزاد می‌کنند که کارشناسان هشدار می‌دهند ممکن است آسیب‌های دائمی به این منطقه وارد کند.
النا لنون، استاد مدعو و پژوهشگر امنیت ملی در دانشگاه نیوهیون، در گفت‌وگو با اپک تایمز گفت: «مشکل بزرگ فعلاً آلودگی است؛ مین‌های زمینی. کل منطقه تبدیل به یک میدان مین عظیم شده است… سؤال فوری‌تر این است که چه کسی تأمین مالی و کنترل عملیات مین‌زدایی را برعهده خواهد گرفت.»
او با اشاره به برآوردهایی گفت که پاک‌سازی این منطقه با روش‌های سنتی ممکن است بیش از ۷۵۰ سال طول بکشد.
در گزارشی از ماین اکشن ویویو در سال ۲۰۲۴، سطح تهدید مین‌های زمینی در اوکراین از «سنگین» به «فوق‌العاده وسیع» افزایش یافته است.
هم اوکراین و هم روسیه در مین‌گذاری گسترده این منطقه نقش داشته‌اند و از جمله از مهمات خوشه‌ای و مین‌های ضد نفر استفاده کرده‌اند؛ نوعی سلاح که رئیس‌جمهور آمریکا، جو بایدن، سال گذشته به اوکراین ارسال کرده بود.
فراتر از خطر مهمات منفجرنشده، آلودگی خاک ناشی از مواد منفجره نیز نگران‌کننده است؛ چراکه مطالعات نشان می‌دهند این مواد حتی پس از پایان جنگ، تأثیرات مخرب بلندمدتی بر سلامت خاک خواهند داشت.
میلیون‌ها کشاورز خُرد در اثر درگیری‌های شدید در مرز شرقی اوکراین آسیب دیده‌اند، و برخی این تأثیرات را ویرانی کامل و مطلق برای صنعت کشاورزی این کشور توصیف می‌کنند؛ چراکه بیش از ۲۰ درصد از زمین‌های زراعی اوکراین به‌طور مستقیم تحت تأثیر جنگ قرار گرفته است.
زمین‌های کشاورزی اوکراین شامل حدود ۳۰ درصد از خاک سیاه جهان هستند، خاک سطحی غنی از مواد مغذی که از ترکیب باکیفیت و قابلیت بالای نگهداری آب برخوردار است، و همین حاصلخیزی دلیل شهرت اوکراین به عنوان «سبد نان اروپا» است.
فردریک موسو، مدیر سیاست‌گذاری اندیشکده موسسه اوکلند در گفت‌وگو با اپک تایمز گفت: «این خاک، بسیار جذاب و از حاصلخیزترین زمین‌هاست. به همین دلیل، اوکراین یک فرصت سرمایه‌گذاری بسیار امیدبخش برای کسانی است که به دنبال تولید و صادرات محصولات کشاورزی هستند.»
اوکراین که به‌خاطر خاک بسیار حاصلخیز خود، معروف به «چرنوزم» در میان مردم محلی شناخته می‌شود، طبق داده‌های بانک جهانی، بین ۶۲ تا ۷۴ میلیون هکتار زمین زراعی مرغوب دارد که حدود یک‌سوم از کل زمین‌های زراعی مرغوب اروپا را تشکیل می‌دهد.
این خاک ارزشمند که در طول هزاران سال شکل گرفته، دارای تعادل ظریف در میکروبیوم و ترکیب مواد مغذی است؛ ویژگی‌هایی که اکنون در معرض تهدید جنگ قرار دارند.
بیشتر خاک سیاه در شرق اوکراین قرار دارد؛ منطقه‌ای که به‌شدت تحت تأثیر جنگ با روسیه است و نقشه‌ها نشان می‌دهند که مین‌های زمینی سراسر این مناطق را پوشانده‌اند.
بر اساس پژوهش‌های مؤسسه علوم خاک و تحقیقات کشاورزی اوکراین، بمباران‌ها و برخورد گلوله‌های توپخانه‌ای باعث جابه‌جایی لایه‌های خاک و فرسایش می‌شوند و بدین ترتیب خاک حاصلخیز سطحی را تخریب می‌کنند.
آلودگی ناشی از مهمات منفجرشده و منفجرنشده شامل فلزات سنگین سمی مانند کادمیوم، سرب و جیوه است. این عناصر سمی هم برای سلامت انسان خطرناک هستند و هم باعث کاهش مساحت قابل کشت می‌شوند.
النا لنون می‌گوید: «سلامت خاک، مستقیماً با سلامت انسان‌ها گره خورده است.»
جنگ چندین‌ساله با روسیه باروری خاک این منطقه را تهدید می‌کند؛ و برخی کارشناسان ابراز نگرانی کرده‌اند که وسعت تخریب‌ها به حدی گسترده است که روند بازسازی بسیار دشوار و زمان‌بر خواهد بود و بازگرداندن کشاورزانی که از خانه‌هایشان آواره شده‌اند، به یک چالش بزرگ بدل شده است.
لنون می‌افزاید: «با تمام آسیب‌هایی که جنگ به بار آورده… سطح آلودگی‌ها در برخی مناطق آن‌قدر بالاست که جبران‌پذیر نیست. حتی اگر کشاورزان مایل به بازگشت باشند، نمی‌توانند به شکل سابق فعالیت کنند.»
به گفته او یافتن راه‌حلی برای بازگرداندن منطقه به وضعیت پیش از جنگ بسیار دشوار است.
«مسئله این نیست که چه کسی کنترل منطقه را در دست می‌گیرد؛ چون در نهایت پول به‌تنهایی نمی‌تواند این مشکل را حل کند. هنوز ابعاد مهمی از یک راه‌حل سیاسی در سطح بالا شکل نگرفته و حتی اگر توافق صلحی هم امضا شود، مشکل حل نخواهد شد. من فکر می‌کنم حتی با امضای آتش‌بس هم این خاک‌ها لزوماً قابل دسترس یا قابل کشت یا سودآور نخواهند بود، به دلیل عمق آلودگی.»
پیش از آغاز جنگ در سال ۲۰۲۲، کشاورزان اوکراینی سالانه حدود ۸۰ میلیون تُن غله برداشت می‌کردند. طبق گزارش وزارت کشاورزی آمریکا، در سال‌های اخیر این میزان حدود ۱۷ درصد کاهش یافته است.
طبق برآوردهای مؤسسه مطالعات جنگ در واشنگتن، حدود ۱۸ درصد از خاک اوکراین، معادل حدود ۱۱۹ هزار کیلومتر مربع و شامل ۲۲ میلیون هکتار زمین کشاورزی، اکنون تحت کنترل روسیه است.
هم اوکراین و هم روسیه کشاورزی را بخشی حیاتی از امنیت ملی خود می‌دانند و کنترل خاک سیاه اوکراین را یک دارایی ژئوپولیتیکی ارزشمند تلقی می‌کنند.
روسیه در حال گسترش تولید و تجارت گندم خود است و به تازگی از آمریکا و کانادا پیشی گرفته و به بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان تبدیل شده است؛ اوکراین در این رتبه‌بندی در جایگاه ششم قرار دارد.
