بعضی از باغ‌ها نسبت به دیگر باغ‌ها آرامش‌بخش‌تر هستند، زیرا طراحی آن‌ها بر شکل تحرک چشم‌ها اثر می‌گذارد.
قدیمی‌ترین نوشته در رابطه با باغ‌های ژاپنی به قرن یازدهم میلادی بازمی‌گردد. با این‌حال، برخی از اصول طراحی باستانی از جمله به تصویر کشیدن روح طبیعت در طراحی‌های امروزی نیز کاربرد دارند. آیا کیفیتی در این طراحی نهفته است که به ایجاد آرامش کمک می‌کند؟
براساس یک مطالعه جدید، تحقیقات نشان می‌دهند که مواجهه با طبیعت نتایج مثبتی به همراه دارد، اما اثر درمانی فضاهای سبز مثل یکدیگر نیست. نویسندگان این مطالعه دریافتند که باغ‌های ژاپنیِ خوش‌ساخت باعث می‌شوند که رهاتر و سریع‌تر به فضای پیرامون خود بنگرید؛ امری که با کاهش ضربان قلب و بهبود خلق‌وخو ارتباط دارد. شما می‌توانید این مأمن آرامش‌بخش را در حیاط خانه‌تان طراحی کنید.
حرکت چشم‌ها و کاهش استرس
این مطالعه که در نشریه پیشگامان عصب‌شناسی انتشار یافته است، به آگاهی ما از این مسئله اضافه می‌کند که تماشای باغ یک راه‌حل غیردارویی برای تسکین علائم فیزیکی و روانی استرس است.
«باغ‌های تماشا» از جمله باغ‌های سنتی ژاپنی هستند که برای تماشا از یک نقطه ثابت در حالت نشسته طراحی شده‌اند و نیازی نیست برای بازدید از این باغ‌ها در آن‌ها قدم بزنید. مطالعه قبلی این گروه تحقیقاتی نشان داد که حرکت رفت‌وبرگشتی چشم‌ها در حین تماشای یک باغ ژاپنی در مقایسه با یک حیاط سنتی باعث می‌شود که سیستم عصبی پاراسمپاتیک، که مسئول ایجاد آرامش است، نسبت به سیستم عصبی سمپاتیک، که با جنگ و گریز سروکار دارد، دست بالا را پیدا می‌کند. حرکت رفت‌وبرگشتی چشم‌ها به القای احساس آرامش کمک می‌کند.
محققان برای واکاوی تأثیر حرکت چشم‌ها در ایجاد آرامش یک مطالعه جدید انجام دادند و تأثیر تماشای باغ معروف مورین-آن در کیوتو را با تأثیر تماشای باغ دانشگاه کیوتو مقایسه کردند.
باغ مورین-آن طراحی خوبی دارد و به‌طور منظم از آن نگهداری می‌شود، اما باغ دانشگاه طراحی متفاوتی دارد و نگهداری کمتری از آن صورت می‌گیرد. واکنش‌های فیزیولوژیک با استفاده از تجهیزات سنجش ضربان قلب، ثبت حرکت چشم‌ها و میزان رسانایی الکتریکی پوست، که فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیک و سمپاتیک را نشان می‌دهد، اندازه‌گیری شدند. واکنش‌های روانی نیز به کمک پرسشنامه‌های مربوط به خلق‌وخو مورد ارزیابی قرار گرفتند.
نتایج نشان داد که حرکت چشم‌ها با کاهش استرس ارتباط دارد. حرکت چشم داوطلبان در باغ مورین-آن سریع‌تر و دامنه تغییرات بصری آن‌ها گسترده‌تر بود؛ به‌طوری که چشم‌ها در فضای باز بیشتر به‌صورت افقی حرکت می‌کردند. هردو باغ باعث بهبود خلق‌وخو شدند، اما تنها باغ مورین-آن بود که ضربان قلب داوطلبان را به‌طور متوسط پایین آورد.
تفاوت‌های بین دو باغ
وقتی این‌دو باغ را با هم مقایسه می‌کنیم، به مؤلفه‌هایی در رابطه با طراحی آن‌ها برمی‌خوریم که نتایج مطالعه حاضر را توضیح می‌دهند. کارل هراپ، عصب‌شناس، استاد دانشگاه پیتسبرگ و نویسنده ارشد مطالعه حاضر، در بیانیه‌ای مطبوعاتی گفت: «باغ مورین-آن از طرحی هدفمند برخوردار بوده و دائماً از آن مراقبت می‌شود. از این‌رو، طراحی آن به‌نحوی باعث حرکت چشم‌ها می‌شود که به احساس آرامش می‌انجامد.»
هردو باغ از مؤلفه‌های مشترک اعم از آب، درخت، سنگ و پل برخورداند. با این‌حال، جذاب‌ترین مؤلفه‌ها در باغ دانشگاه در مرکز متمرکز هستند، اما مؤلفه‌ها کانونی باغ مورین-آن، به‌طور یکنواخت و افقی در سراسر باغ پراکنده‌اند.
از این گذشته، گل و گیاهان باغ مورین-آن با دقت هرس می‌شوند تا باغ از نظر بصری متعادل شود. درختان جلویی باغ به‌طور گزینشی تُنک شده‌اند تا بخش میانی و دوردست باغ از پشت شاخه‌ها قابل رؤیت باشد.
اما باغ دانشگاه فاقد تعادل بصری است. یکی از درختان سرو هرس نشده و با شاخ‌وبرگ انبوه خود اجازه نمی‌دهد کسی پشتِ باغ را ببیند. علف‌های هرز کاملاً به چشم می‌آیند و در نقاط مختلف زباله ریخته است.
سیکو گوتو، نویسنده ارشد مقاله و پژوهشگر و استاد دانشگاه ناگازاکی، گفت: «مؤلفه‌های دو باغ و اندازه کلی آن‌ها مثل یکدیگر است، اما وضعیت و شرایط نگهداری آن‌ها تفاوت زیادی دارد.» او در ایمیلی به اپک تایمز نوشت: «مهم نه مؤلفه‌های ساختاری باغ، بلکه کیفیت فضا و میزان مراقبت و نگهداری از باغ است.»
با مشاهده تفاوت‌های بین باغ مورین-آن و باغ دانشگاه به این نتیجه می‌رسیم که:
- ترکیب متعادل مؤلفه‌های باغ باعث می‌شود که چشم‌ها تحرک بیشتری داشته باشند و در یک نقطه مشخص متمرکز نشوند.
- مؤلفه‌هایی که جلوی دید را می‌گیرند، موجب کاهش تحرک چشم می‌شوند.
- نگهداری ضعیف از باغ باعث کاهش تحرک چشم می‌شود و روند کاهش استرس را مختل می‌کند.
باغ‌های ژاپنی در مقابل باغ‌های غربی
مطالعه دیگر این گروه تحقیقاتی که در ژورنال تحقیقات حرکت چشم انتشار یافته است، نشان می‌دهد که باغ‌های ژاپنی در ایجاد حس آرامش مؤثرتر از دیگر محیط‌های طبیعی از جمله باغ‌ها یا جنگل‌های فرانسوی عمل می‌کنند. برای بررسی علت این تفاوت، محققان تحرک چشم و اثرات فیزیولوژیک مرتبط با تماشای باغ ژاپنی را با تماشای یک حیاط ساده مقایسه کردند. تحرک چشم در حین تماشای باغ ژاپنی با تمرکز و مشغولیت ذهنی بیشتر همراه بود که با احساس آرامش در داوطلبان ژاپنی و سفیدپوستان غربی ارتباط داشت.
برای این‌که مشخص شود چرا باغ‌های ژاپنی موجب تحرک بیشتر چشم‌ها می‌شوند، محققان به بررسی تفاوت‌های موجود در طراحی باغ‌های ژاپنی و باغ‌های غربی پرداختند. باغ‌های ژاپنی طبیعت‌گرایانه هستند؛ یعنی به‌نحوی طراحی شده‌اند که آینه طبیعت باشند و منظره‌ای شگرف را در آن فضای کوچک در ذهن تماشاگر تداعی کنند. این باغ‌ها با بهره‌گیری از روش‌های مختلف مانند هرس دقیق درختان و جای‌گذاری هدفمند سنگ‌ها باعث خیال‌پردازی می‌شوند که تماشاگر را به نگاه آهسته، تأمل در مؤلفه‌های باغ و تعمق دعوت می‌کند.
باغ ژاپنی مورد مطالعه شامل چندین مؤلفه فرعی بود که جلو یا کنار مؤلفه‌های اصلی قرار گرفته بودند و خبری از نقاط کانونی متعدد نبود. طراحی باغ باعث ایجاد چند نقطه کانونی شده که نگاه تماشاگر را با شتاب کمتر و به‌صورت غیرمستقیم به سمت مرکز هدایت می‌کردند.
اما باغ‌های غربی اغلب از یک ساختار هندسی برخوردارند که نگاه تماشاگر را به‌جای چند نقطه به شکل مستقیم به سمت نقطه کانونی اصلی سوق می‌دهند. حیاط مورد مطالعه در بخش مرکزی مؤلفه‌های اندکی داشت و همین باعث می‌شد که نگاه تماشاگر به‌سرعت از مرکز به حاشیه حیاط کشانده شود. حرکت سریع چشم‌ها نه‌تنها آرامش‌بخش نبود، بلکه کمکی نیز به تأمل و تمرکز ذهنی تماشاگر نمی‌کرد.
باغ‌های ژاپنی و زوال عقل
گروه تحقیقاتی در مطالعه‌ای جداگانه که در ژورنال بیماری آلزایمر انتشار یافته است، به بررسی مزایای تماشای باغ‌های ژاپنی برای افراد مبتلا به زوال عقل حاد پرداختند. نتایج نشان دادند که تماشای این باغ‌ها به کاهش استرس فیزیولوژیک، بهبود حافظه و تقویت بیان شفاهی کمک می‌کند. نویسندگان تأکید کردند که این تجربه صرفاً بصری نیست، بلکه ماهیتی کل‌نگر و همه‌جانبه دارد و افزودند که تماشای باغ‌های ژاپنی می‌تواند مکمل درمان زوال عقل باشد.
ساخت مأمن اختصاصی در حیاط خانه
سیکو گوتو به اپک تایمز گفت: «هرکسی می‌تواند با به‌کارگیری اصول باغ‌های ژاپنی یک مأمن آرامش‌بخش در حیاط خانه خود بسازد. سکون، خلوص و انتزاع از جمله مؤلفه‌های لازم برای ایجاد احساس آرامش هستند؛ مؤلفه‌هایی که حس حضور در طبیعت را القا می‌کنند.» گوتو انتزاع را این‌گونه تعریف می‌کند: «چینش مؤلفه‌ها به‌نحوی که باعث شود تماشاگر منظره‌ای وسیع‌تر هم‌چون جزیره‌ای در دلِ اقیانوس یا قله‌ای را که از پسِ ابرها سر برآورده، در ذهن خود مجسم کند.»
گوتو تأکید کرد که گیاهان و سنگ‌ها نقش مهمی در باغ ژاپنی ایفا می‌کنند. از این‌رو، حفظ تعادل بین پوشش گیاهی، بخش مهمی از فرایند طراحی است. او توضیح داد که تأثیر چندوجهی تُنک کردن درختان، تماشاگر را به مکث و درنگ وامی‌دارد و او را به تأمل در معنا و مفهوم منظره باغ تشویق می‌کند. او گفت: «این فرایند به انسان آرامش می‌بخشد.»
برای ارائه نکات بیشتر در رابطه با ایجاد فضایی آرام در باغ، اپک تایمز با اندرو گریفیث، کارشناس باغ‌بانی و بنیان‌گذار گاردن فرنیچر، گفت‌وگو کرد.
گریفیث در ایمیلی نوشت: «شخصاً از نزدیک شاهد بوده‌ام که طراحی باغ نه‌تنها بر فضای فیزیکی تأثیر می‌گذارد، بلکه روح تماشاگر را نیز تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. برخلاف ظاهر پرزرق‌و‌برق و سرزندگی باغ‌های آمریکایی، باغ‌های ژاپنی نیروی پنهانِ سکون را آشکار می‌کنند و مینیمالیسم، مؤلفه‌های طبیعی و تعادل نامتقارن را ترجیح می‌دهند.»
گریفیث افزود که در باغ‌های معمولی آمریکایی از گل‌های فصلی و طراحی منظم و دقیق استفاده می‌شود، اما باغ‌های ژاپنی به کمک مؤلفه‌هایی مانند بستر شنی نقش‌دار، خزه، حوضچه‌های آب و فانوس‌های سنگی که همگی با دقت انتخاب شده‌اند، حس سکون را تداعی می‌کنند. تمام مؤلفه‌ها بابت نمادگرایی و آرامش درونی‌شان به کار گرفته شده‌اند و انتخاب آن‌ها ارتباطی با جلوه‌های بصری ندارد.
گریفیث برای ایجاد یک باغ ژاپنی کوچک در خانه توصیه می‌کند که ابتدا هدف‌تان را مشخص کنید و به فکر تزیینات نباشید. اصول کلیدی عبارتند از:
- ترکیب رنگ‌ها را ساده‌تر کنید: از طیف سبز، سفید کرم و قهوه‌ای طبیعی استفاده کنید و از به‌کارگیری گل‌های رنگارنگ و روشن بپرهیزید.
- به فضا ساختار بدهید: یک آب‌نمای بامبو و یک «برکه» کوچک با بستر شنی بسازید و سنگ‌ها را به‌صورت نامتقارن به کار بگیرید.
- به فضا معنای بیشتری بدهید: با سنگ‌های پاگرد یک مسیر مارپیچ ایجاد کنید تا حس ماجراجویی را تداعی کند. از یک تک‌چراغ فانوسی استفاده کنید تا مکانی آرام برای تأملات شبانه خود داشته باشید.
- فضای منفی را در نظر بگیرید: چیزهایی که در باغ نمی‌گذارید، به اندازه چیزهایی که از آن‌ها استفاده می‌کنید اهمیت دارند. از فضاهای خالی برای ایجاد تعادل و هارمونی در طراحی استفاده کنید.
گریفیث می‌گوید: «باغ‌های ژاپنی به دنبال کمال‌گرایی نیستند، بلکه به چشم‌انداز اهمیت می‌دهند. تماشای باغ‌های ژاپنی باعث می‌شود که از سرعت خود کم کنیم، به تماشا بنشینیم و همه چیز را حس کنیم. به همین دلیل است که این باغ‌ها به‌طور طبیعی باعث بهبود اوضاع و احوال روحی ما می‌شوند.»
