هند، که جزو قدرت‌های رو به توسعه بوده و از وزن ژئوپلیتیکی قابل‌ملاحظه‌ای برخوردار است، سؤالات جالب‌توجهی را در رابطه با جایگاه راهبردی خود مطرح کرده است. این کشور به همراه آمریکا، ژاپن و استرالیا عضو ائتلاف چهارگانه بوده و در کنار چین و روسیه- دو دشمن اصلی آمریکا- نقش بسزایی در بریکس ایفا می‌کند. هند با روسیه در زمینه تسلیحات، با ایران در زمینه انرژی و با اسرائیل در زمینه فناوری دفاعی شراکت دارد.
آیا هند می‌تواند این روابطِ ظاهراً متعارض را حفظ کند؟ مهم‌تر از همه این‌که چه چیزی منافع بلندمدت این کشور را تأمین می‌کند؟
دکترین استقلال راهبردی: پیشینه و زمینه
برای درک موقعیت راهبردی کنونی هند باید دکترین استقلال راهبردی این کشور را بررسی کنیم؛ مقوله‌ای که در تاریخ و هویت هند به‌عنوان یک کشور مستقل ریشه دوانده است.
- پس از استقلال و عدم تعهد: هند پس از استقلال از استعمار بریتانیا در سال ۱۹۴۷، که در دوره نخست‌وزیری جواهر لعل نهرو (۱۹۶۴-۱۹۴۷) رخ داد، به سیاست «عدم تعهد» روی آورد. این کشور در جریان جنگ سرد از همراه شدن با بلوک غرب به رهبری آمریکا یا اتحاد جماهیر شوروی اجتناب کرد و استقلال و منافع ملی خود را در اولویت قرار داد؛ موضعی که در جنبش عدم تعهد هند متبلور شده است.
- تمایل به اتحاد جماهیر شوروی: به‌رغم اتخاذ سیاست عدم تعهد، هند در جریان جنگ سرد و بویژه پس از پیمان صلح و دوستی هند و شوروی در سال ۱۹۷۱ به سمت اتحاد جماهیر شوروی تمایل پیدا کرد. این رابطه تا حد زیادی تحت تأثیر نیازهای راهبردی و دفاعی شکل گرفت، درحالی‌که آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری نیکسون به چین و پاکستان نزدیک شده بود. از این گذشته، تمایل هند به سوسیالیسم و تمرکزگرایی نیز مؤثر بود.
- تغییرات پس از جنگ سرد: فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی باعث شد که هند رویکرد خود را اصلاح کند. اصلاحات اقتصادی سال ۱۹۹۱، هند را به سمت جهانی‌شدن سوق داد و این کشور را به غرب نزدیک‌تر کرد و روابط هند و روسیه را نیز پابرجا نگه‌داشت. استقلال راهبردی همچنان مؤلفه محوری سیاست خارجی هند است.
روابط و چالش‌های ژئوپلیتیکی
اقدام تعدیل‌کننده هند مستلزم آن است که روابط راهبردی کلیدی این کشور را بشناسیم:
- آمریکا و ائتلاف چهارگانه: ائتلاف چهارگانه- هند، آمریکا، ژاپن و استرالیا- اغلب به‌عنوان عامل تعدیل‌کننده هند-آرام در قبال نفوذ فزاینده چین شناخته می‌شود. هند از پشتیبانی فنی، نظامی و اقتصادی آمریکا برخوردار است. مانورهای نظامی مشترک دریایی و توافق‌های دفاعی مانند توافق‌نامه سازگاری و امنیت ارتباطات و توافق‌نامه مبادله و همکاری پایه باعث تقویت روابط شده‌اند.
آمریکا در سال ۲۰۲۳ بزرگ‌ترین شریک تجاری هند بود و تجارت دوجانبه آن‌ها حدوداً به ۱۰۰ میلیارد دلار می‌رسید. هند ۶۳.۳۶ میلیارد دلار کالا به آمریکا صادر کرد و به مازاد تجاری ۲۶ میلیارد دلاری دست یافت. تقویت این ائتلاف به هند کمک می‌کند که با رویکرد قاطعانه چین در هند-آرام و مرزهای خود مقابله کند.
- اسرائیل: شراکت فزاینده هند و اسرائیل بر فناوری دفاعی، امنیت سایبری و کشاورزی متمرکز است. هند در یک دهه گذشته ۲.۹ میلیارد دلار ادوات نظامی اعم از پهپاد و پدافند موشکی از اسرائیل خریداری کرده است.
- بریکس: نقش هند در بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی) الگوی اقتصادهای نوظهور است. با این‌حال، سلطه چین موقعیت هند را بویژه با توجه به تنش‌های ادامه‌دار مرزی پیچیده می‌کند.
- روسیه: روسیه همچنان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده تجهیزات دفاعی هند است. به‌رغم تحریم‌ها و فشارهای ژئوپلیتیک آمریکا، هند به خرید تسلیحات روسی از جمله سامانه موشکی اس-۴۰۰ ادامه می‌دهد. روس‌نفت، شرکت نفتی دولتی روسیه، در دسامبر ۲۰۲۴ موافقت کرد که به مدت ۱۰ سال روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام به ریلاینس اینداستریز هند بفروشد. این قرارداد که ارزش سالانه آن به ۱۳ میلیارد دلار می‌رسد، از اتکای هند به انرژی روسیه در بحبوحه تحریم‌های غرب علیه مسکو حکایت دارد. با این‌حال، این اقدام تعدیل‌کننده با چالش‌هایی روبه‌رو است، چرا که آمریکا تحریم‌هایی را برای خریداران نفت روسیه در نظر گرفته است.
- ایران: رابطه هند و ایران بر امنیت انرژی و دسترسی به آسیای مرکزی متمرکز است. پروژه بندر چابهار یکی از راهبردهای هند برای دور زدن پاکستان و مقابله با نفوذ چین است. تجارت دوجانبه هند و ایران در سال ۲۰۲۳ به‌رغم تحریم‌های آمریکا به حدود ۱.۸ میلیارد دلار رسید. با این‌حال، توقف عمده واردات نفت هند از ایران پس از سال ۲۰۱۹ مربوط به محدودیت‌هایی است که آمریکا تعیین کرده است.
- چین: رابطه هند و چین به رقابت و وابستگی اقتصادی متقابل معروف است. تنش‌های مرزی در لداخ و ساخت پایگاه نظامی در هیمالیا از بی‌اعتمادی متقابل حکایت دارد، درحالی‌که تجارت دوجانبه آن‌ها از مرز ۱۰۰ میلیارد دلار در سال فراتر می‌رود. سلطه چین بر رودخانه‌های تبت باعث شده که در تقابل با کشورهای پایین‌دستی از جمله هند دست بالا را پیدا کند. براهما چلانی، که یک پژوهشگر است، نشان داده که ساخت سد و انحراف مسیر رودخانه‌ها در چین، امنیت آبی هند را به خطر می‌اندازد.
- پاکستان: رابطه پرفرازونشیب هند و پاکستان همچنان یک چالش بزرگ است که از اختلاف بر سر کشمیر و تروریسم برون‌مرزی نشأت می‌گیرد. رابطه نزدیک چین و پاکستان به تشدید چالش‌های دوجانبه هند دامن می‌زند.
تحلیل موقعیت راهبردی یک کشور مستلزم آن است که این مقوله را از دیدِ همان کشور بررسی کنیم. رویکرد هند در قبال استقلال راهبردی از تجربیات تاریخی و مباحثات جاری در بین سیاست‌گذاران نشأت می‌گیرد.
چنان‌که براهما چلانی هشدار می‌دهد، هند نمی‌تواند تا ابد از تصمیم‌های دشوار دوری کند. قاطعیت روزافزون چین- از کنترل منابع آب گرفته تا اقدامات این کشور در تایوان- دکترین استقلال راهبردی هند را محک می‌زند.
رهبری هند با پرسشی مهم روبه‌روست: آیا هند می‌تواند به میانه‌روی ادامه دهد یا باید موضع خود را مشخص کند؟ چنان‌که آقای میاگی در فیلم «بچه کاراته‌کار» به شاگرد خود می‌گوید: «دنیل-سان، باید حرف بزنیم. وقتی در خیابان راه می‌روی، از سمت چپ بروی، از سمت راست بروی، امن است. اما اگر از وسط حرکت کنی، دیر یا زود مثل یک دانه انگور له می‌شوی.»
رویکرد هند در سال‌های آتی برای آینده این کشور و توازن قوای جهانی حائز اهمیت خواهد بود.
