کارشناسان می‌گویند که توسعه آبخوان‌ها و احیای قنات‌ها در ایران، راه‌حل مشکل خشکسالی است، اما در چند دهه گذشته ۳۵ هزار قنات ایران از بین رفته است و بقیه قنات‌ها بر اثر کم‌توجهی به حاشیه رفته‌اند.
براساس شواهد باستانی، پیشینه حفر قنات یا کاریز در ایران به حدود ۳ هزار سال می‌رسد، اما دولت‌های گذشته جمهوری اسلامی نه تنها نتوانسته‌اند از این الگوی باستانی و موثر برای مدیریت آب ایران استفاده کنند، بلکه با بی‌توجهی به قنات‌های باقی‌مانده و حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، این سازه‌های کارآمد را از کار انداخته‌اند.
مدیریت ناکارآمد
محمد برشان، مدیر مرکز قنات استان کرمان و متخصص قنات به ایلنا گفته است: «در طول ۳۰ قرن گذشته، با اینکه قنات‌ها بخش عمده‌ای از نیازهای آبی ایران را تامین می‌کردند، همواره حافظ تعادل بیلان آبی در سفره‌های آب زیرزمینی بوده‌اند و هیچگاه این موازنه را برهم نزده‌اند. در حقیقت نوسانات آبدهی قنات‌ها در دوره‌های ترسالی و خشکسالی عامل اصلی حفظ این توازن بوده است.»
براساس آخرین آمارها، ایران حدود ۷۰ هزار رشته قنات داشت، اما در ۵ دهه گذشته حدود ۳۵ هزار قنات از بین رفته است.
برشان، سیاست‌های دولت درباره قنات‌های ایران را ناکارآمد دانسته و افزوده است: «تقاضای ما از دولت این است که در موضوع قنات‌ها دخالت و سرمایه‌گذاری نکند. چون پروژه جابجایی قنات‌ها آسیبی به قنات‌های ایران زده است که تاریخ هرگز ما را نخواهد بخشید. بالعکس مشارکت مردمی است که قنات‌های ایران را حفظ می‌کند.»
سید آهنگ کوثر، پدر آبخوان‌داری ایران که در آبان ماه سال گذشته درگذشت، معتقد بود که برای حل بحران آب در ایران باید توسعه آبخوان‌داری و احیای قنات‌ها را در پیش گرفت و با ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای آبخوان‌داری، سیل و سیلاب‌ها بلای طبیعی نخواهد بود. این رخدادهای طبیعی به عنوان یک «نعمت بیکران» برای ذخیره‌سازی منابع آب زیرزمینی و نوسازی اراضی کشور محسوب خواهد شد.
او قنات‌ها را «دوست طبیعت» می‌دانست که از بحران‌های زیست محیطی جلوگیری می‌کند، در حالیکه سدها را عامل بحران‌های زیست محیطی و تهدیدی برای سلامت مردم تلقی می‌کرد.
او در جمع استادان دانشگاه شیراز در سال ۱۳۹۴ گفته بود: «در ایران ۵۵۰ سد بزرگ وجود دارد، ۱۴۴سد در دست ساخت و ۵۰۰ سد در حال مطالعه است، میزان آبگیری و ذخیره آب این سدها یک‌صدم کاریز (قنات)های از دست‌رفته است.»
پدر آبخوان‌داری ایران با مقایسه ظرفیت آبخوان‌ها از جمله کاریزها در مقایسه با سدها در ذخیره‌سازی آب و هزینه‌های تمام‌شده گفته بود: «فضای خالی آبخوان‌های بالقوه و بالفعل ۴۳ میلیون هکتار آبرفت‌های درشت‌دانه ایران، دست‌کم برابر پنج هزار کیلومتر مکعب است. گنجایش فضای مفید آبگیر سدهایی که در ۷۰ سال گذشته ساخته شده‌اند، نزدیک ۷۰ کیلومتر مکعب برآورد می‌شود. ارزش این فضای خالی، با توجه به هزینه‌ای که در سال ۱۳۹۴ برای بنای یک متر مکعب بالادست سدهای بلند می‌شد، افزون بر ۱۲ تریلیون دلار (۱۲ هزار میلیارد دلار) آمریکایی بود. ارزش کاریزهای خشک‌شده ما ۵۰ میلیارد دلار آمریکایی است.»
آبخوان‌داری به مجموعه عملیات مکانیکی گفته می‌شود که با مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه‌های آبخوان موجب احیای کمی و کیفی منابع آب و خاک و تقلیل خسارت‌های آن می‌شود. ساخت قنات و کاریز یکی از طرح‌های آبخوان‌ها و آبخیزداری محسوب می‌شود.
قنات به مثابه یک موجود زنده
براساس گزارش عصر ایران، محمد برشان درباره وضعیت کنونی قنات‌های ایران گفته است: «نمی‌توان پیش‌بینی و مقایسه کرد که قنات‌ها در چه شرایط مشخصی به‌سر می‌برند چراکه هیچ قناتی را نمی‌توان با قنات دیگر مقایسه کرد. قنات همانند یک موجود زنده است، مثل انسان. وقتی یک قنات خشک می‌شود، گواهی فوت برای آن صادر می‌شود. بنابراین نمی‌توان با قاطعیت اعلام کرد که کدام قنات‌ها از چه مشکلاتی برخوردارند. چراکه در مرحله اول باید آسیب‌شناسی صورت بگیرد، شرایط منطقه‌ای ارزیابی شود و بعد به ارائه راه‌حل پرداخت.»
این متخصص قنات افزوده است: «درحال حاضر چند نوع قنات در ایران وجود دارد که شامل قنات‌های دشت، کوهستان و رودخانه و ترکیبی از سه نوع قنات است. بنابراین هر قنات آسیب‌شناسی خاص خود را می‌طلبد. با این حال درشرایط فعلی عوامل بسیاری باعث خشکیدگی قنات‌ها می‌شود که مهمترین آن تغییر اقلیم و خشکسالی‌های متمادی و پس از آن حفر چاه‌های عمیق و عدم رسیدگی به قنات‌های ایران است.»
تمدن کاریزی
از دوران باستان تا چند دهه پیش، ساکنان فلات ایران باور داشتند که قنات‌ها موجودات زنده‌ای هستند که همانند انسان‌ها و طبیعت پیرامون آن‌ها نفس می‌کشد و زمانی که نفس قنات‌ها به شماره می‌افتاد به دنبال چاره‌جویی بودند، چراکه زندگی مردم، کشتزارها و احشامشان به حیات قنات‌ها گره خورده بود.
هر چند شواهد تاریخ نشان می‌دهد که از هزاران سال پیش، تمدن‌ها در کنار رودخانه‌های بزرگ شکل می‌گرفتند، اما محمدحسین پاپلی یزدی، استاد دانشگاه معتقد است که تمدنی مبتنی بر صلح و زندگی مسالمت‌آمیز در دل کویر و دور از رودهای بزرگ اما در کنار کاریز شکل گرفت به نام «تمدن کاریزی» که ویژه شهر یزد در چند هزار سال پیش بود.
پدر آبخوان‌داری ایران نیز معتقد بود که برای تضمین زندگی پایدار، مردم ایران باید به اعتقادات باستانی‌شان مبنی بر احترام به چهار عنصر آب، آتش، خاک و هوا بازگردند.
