از زمان تشکیل جمهوری آذربایجان تاکنون، روابط ایران و آذربایجان به پر تنش‌ترین سطح خود رسیده است. جمهوری آذربایجان، جمهوری اسلامی ایران را به تلاش برای سرنگون کردن حکومت علی‌اف و تشکیل حکومت مذهبی در این کشور متهم می‌کند. اتهامی که از سوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی رد نشده است.
این اولین باری است که دولت علی‌اف به طور رسمی از طرح جمهوری اسلامی ایران برای سرنگونی دولتش و تشکیل حکومت مذهبی در این کشور سخن می‌گوید.
روز جمعه رسانه‌های جمهوری آذربایجان گزارش دادند که دولت این کشور مانور نظامی در نخجوان نزدیک مرز با ایران اجرا می‌کند.
از «عاقبت سیاه» تا «پاره‌تن»
پیش از این، رسانه‌های بین‌المللی و داخلی ایران گزارش داده بودند که جمهوری اسلامی در طول چند دهه اخیر سرمایه‌گذاری‌های مختلفی برای افزایش نفوذ ایدئولوژیکی در میان شیعیان آذربایجان که حدود هشتاد درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، انجام داده است. متقابلا گزارش‌هایی از برخورد دولت جمهوری آذربایجان با روحانیان شیعه طرفدار جمهوری اسلامی ایران نیز منتشر شده است.
بعد از انتشار این بیانیه و اخراج ۴ دیپلمات به ایران، واکنش جمهوری اسلامی با انتقادهایی از روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل همراه بود. در آخرین واکنش‌ها، رئیس مجلس آذربایجان خطاب به جمهوری اسلامی ایران گفت که روابط دولت آذربایجان با اسرائیل ربطی به جمهوری اسلامی ندارد.
علی شمخانی دبیر شورای امنیت ملی ایران نیز روز یکشنبه در دیدار با همتای ارمنستانی خود از عملکرد دولت علی‌اف انتقاد کرد و گفت که «هرگونه تغییر در جغرافیای منطقه قفقاز جنوبی اقدامی تنش‌زا و در جهت خواست دشمنان امنیت و ثبات منطقه است.»
هم‌زمان فارس‌نیوز، رسانه نزدیک به سپاه پاسداران به نقل از فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی در شمال غرب ایران گزارش داد: « ما آذربایجان را پاره‌تن (جمهوری اسلامی ایران) می‌دانیم، کما اینکه شاهد صبر راهبردی و استراتژیک نظام در قبال این کشور هستیم…قطعا آمادگی نیروهای مسلح در جمهوری اسلامی ایران یک عنصر بازدارنده در مقابل دشمنان قسم‌خورده ما است و اینکه می‌بینیم دشمنان نمی‌توانند نگاه چپ به مرزهای ما داشته باشند، نشان از آمادگی صددرصد نیروهای مسلح ماست.»
این اولین باری نیست که مقامات ارشد نظامی جمهوری اسلامی ایران، دولت علی‌اف را به طور مستقیم و غیرمستقیم تهدید می‌کنند.
سرلشکر فیروزآبادی، رئیس وقت ستاد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی در سال ۱۳۹۰ در واکنش به تصمیم دولت علی‌اف برای ممنوعیت حجاب در مدارس هشدار داده بود که «اگر به اموری که ارکان استحکام دولت اوست، توجه نکند، عاقبتی سیاه خواهد داشت.»
پیمان عارف، کارشناس سیاسی در این‌باره به اپک‌تایمز می‌گوید که «اقدامات خرابکارانه ایران» ربطی به تنش اخیر میان جمهوری آذربایجان نداشته است، بلکه دولت آذربایجان سیاست تشدید تنش با ایران را به صورت عامدانه دنبال می‌کند، دلیل آن به ماه اکتبر سال گذشته برمی‌گردد که دولت جمهوری آذربایجان به رهبری الهام علی‌اف نوار بیست و هشت کیلومتری زنگزور/سیونیک را که میان جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان فاصله انداخته بود، اشغال کرد.
وی می‌افزاید: «علی‌اف تصور می‌کرد که ایران بخاطر بحران داخلی خود، واکنشی نشان نخواهد داد، اما ایران در اوج بحران (داخلی) دست به مانور مهمی زد و نیروهای مسلح ایران مانور عبور از ارس را اجرا کردند، پل متحرک بردند و با این کار نشان دادند که به هیچ عنوان اشغال سیونیک را تحمل نخواهند کرد. این در حالی بود که ایران در تنگه کاپان در جنوب ارمنستان کنسولگریش را افتتاح کرد. این کار، علی‌اف را بسیار عصبانی کرد و بعد از آن سیاست تشدید تنش با ایران را اجرا کرد. بلافاصله در تلویزیون دولتی آذربایجان با سلام بر هم‌تباران در جنوب ارس برنامه‌ها شروع شد. در بخش هواشناسی تلویزیون دولتی این کشور، هوای تبریز و ارومیه و اردبیل اعلام شد و بعد ماجرای حمله به سفارت آذربایجان اتفاق افتاد. به نظر می‌رسید که گویی باکو از پیش آماده بود؛ چون بلافاصله سفارتش را در تهران تعطیل کرد و رفتار تنش‌آمیزی را با ایران درباره جنازه کشته‌شده‌ها در پیش گرفت، اما کنسولگری آذربایجان در تبریز تعطیل نشد. گویی که دولت باکو تهران را به رسمیت نمی‌شناسد.»
صاحب‌نظران معتقدند که تنش جدی میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، دو کشوری که اکثریت جمعیت‌شان شیعه مذهب هستند، بعد از جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ باعث تیرگی روابط دو کشور شده است.
روایت رسانه‌های جمهوری آذربایجان و ایران
بررسی واکنش‌های مقامات دو کشور در رسانه‌های فارسی زبان و رسانه‌های آذربایجان نشان می‌دهد که رسانه‌های فارسی بیشتر از جنبه منافع ژئوپلتیکی و روابط با اسرائیل تنش‌ها میان دو دولت را بررسی کردهاند اما رسانه‌های آذربایجان این تنش‌ها را ناشی از تلاش‌های جمهوری اسلامی برای عملی کردن الگوی حکومت دینی خود در آذربایجان می‌دانند.
خبرگزاری توران از رسانه‌های جمهوری آذربایجان روز پنج شنبه گذشته با استناد به اعلام نهادهای امنیتی آذربایجان گزارش داد: «رژیم ایران به دنبال تبلیغ دین تحت پوشش ایدئولوژی و سیاستش است تا الگوی حکومت دینی خود را به آذربایجان و سایر کشورهای همسایه گسترش دهد. ایران برای انجام این تبلیغات در آذربایجان از طریق شبکه‌های اجتماعی نیز کمپین‌های گسترده‌ای انجام داده است.»
این رسانه از اخراج ۱۱۸ تن از شخصیت‌های مذهبی از مساجد آذربایجان خبر داد.
سازمان اطلاعات کشور آذربایجان در سال ۹۶ اعلام کرده بود که ۲۲ مدرسه از ۱۵۰ مدرسه شیعه در این کشور تحت کنترل کامل جمهوری اسلامی است.
روزنامه همشهری چاپ تهران نیز بیستم فروردین در واکنش به این تنش‌ها در مقالهای تحت عنوان «بازی خطرناک باکو؛ علی‌اف صبر ایران را امتحان نکند. اصرار عجیب آذربایجان برای تغییر مرزها؛ ایران به بلندپروازی‌ها پاسخ محکم می‌دهد» نوشت: «الهام علی‌اف در شرایطی که رژیم صهیونیستی با چالش‌های درونی متعدد همراه است، مسافر پرواز در حال سقوط تل‌آویو به ناکجا آباد شده است و ساده لوحانه خواستار پایان صبر تهران است.»
این روزنامه با مرتبط دانستن اقدامات اخیر آذربایجان درباره مناقشات مرزی با تبانی دولت اسرائیل هشدار داد: «ایران، جمهوری آذربایجان را بخشی از خاک جهان اسلام می داند….تهران اجازه نمیدهد که خاک جهان اسلام خاکریز دشمنانش شود.»
رسانه تایمز اسرائیل نیز گزارش داد که تهران نگران است که اسرائیل از خاک آذربایجان برای حمله احتمالی به ایران که تامین‌کننده اصلی تسلیحات باکو است، استفاده شود. براساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم، اسرائیل ۶۹ درصد از واردات تسلیحات باکو را از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ تامین کرده است.
جروزالم پست گزارش داده است که ایران نیروهای نیابتی مانند جهاد اسلامی فلسطین را برای سرکوب در جمهوری آذربایجان بسیج کرده است.
پیشینه روابط از علی‌اف پدر تا پسر
پیمان عارف درباره پیشینه روابط دو کشور می‌گوید که جمهوری اسلامی ایران، حیدر علی‌اف را برسر کار آورد. در واقع دولت علی‌اف حکومت دل‌خواه جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان بود.
به گفته وی، «در ۱۹۹۳ زمانی که ارمنی‌ها به ماورای قره‌باغ و نزدیک گنجه رسیدند و تصرف قره‌باغ دور از دسترسشان نبود و همه چیز از هم پاشیده بود، دولت هاشمی رفسنجانی به سراغ حیدر علی‌اف رفت. او رهبر حزب کمونیست جمهوری آذربایجان در دوره برژنف بود و در ۱۹۸۲ قدرت را از دست داده و قبل از فروپاشی شوروی، ساکن مسکو بود. هاشمی رفسنجانی علی‌اف را از این کشور به نخجوان و بعد تبریز آورد و در باکو به قدرت رساند. در آن دوره (جمهوری اسلامی) ایران با تمام توان از آذربایجان حمایت کرد و حتی با توپخانه، ارمنی‌ها را از این سوی ارس هدف قرار می‌داد.»
وی با اشاره به حضور مستشاری جمهوری اسلامی در بازسازی ارتش جمهوری آذربایجان می‌گوید: «حیدر علی‌اف دینش را به ایران فراموش نکرد، در زمان تحریم‌ها تلاش کرد که ایران را در کنسرسیوم نفت باکو شریک کند. ایران سهم بسیار بزرگی در به قدرت رسیدن حیدر علی‌اف داشت، کسی که قدرت را به پسرش الهام علی‌اف به ارث گذاشت.»
جمهوری آذربایجان از جمهوری‌های تازه استقلال یافته بعد از فروپاشی جماهیر شوروی سابق بود که جمهوری اسلامی ایران در طول چند دهه تلاش کرد که نفوذ مذهبی، اقتصادی و سیاسی خود را در این کشور تقویت کند.
به گفته این صاحب‌نظر، «نقش شرایط فعلی روسیه در تنش بوجود آمده بین دو کشور اهمیت دارد. روسیه در حمله به اوکراین برای دور زدن تحریم‌ها نیاز دارد که کریدور شمال –جنوب فعال شود، اما با توجه به اینکه رابطه روسیه و گرجستان از سال ۲۰۰۸ بعد از اشغال اوستای جنوبی رابطه سردی است، روسیه راهی جز مسیر دریای مازندران ندارد که از راه زمینی جمهوری خودمختار داغستان در فدراسیون روسیه و جمهوری آذربایجان عبور می‌کند. علی‌اف متوجه این نیازمندی روسیه به دولتش است و تا زمانی که روسیه تحت تحریم و فشار و انزوا قرار دارد و نیازمند به کمک باکو برای دور زدن تحریم‌هاست، می‌خواهد این فرصت را از دست ندهد. روس‌ها هم مخالفتی با ایجاد دالان در زنگزور یا سیونیک به تعبیر ارمنی‌ها ندارد.»
تورج اتابکی، پژوهشگر ارشد در پژوهشکده بین‌المللی تاریخ اجتماعی در آمستردام نیز در گفتگو با شبکه تلویزیونی ایران اینترنشنال گفت که مشکلات جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان بسیار زیاد است. جمهوری اسلامی از روابط جمهوری آذربایجان با اسرائیل و مسائل قومی گرفته تا شیعه‌گرایی و مسائل ژئوپلیتیکی با این جمهوری مشکل دارد، اما جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدا نگاه ایدئولوژیکی به جمهوری آذربایجان داشت. آیت‌اله خمینی جمهوری آذربایجان را «حیات خلوت تشیع» در نظر گرفته بود.
از «خمینی‌چی»ها تا «حسینچی‌لر»
نفوذ مذهبی جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان، موضوعی است که جمهوری اسلامی هرگز آن را پنهان نمی‌کند و درباره آن مقالات مختلف تحقیقی و رسانه‌ای در مجلات و رسانه‌های داخلی ایران منتشر شده است.
فارس‌نیوز در مصاحبه‌ای که با علی اکرام علیزاده سرپرست اولین گروه مقلدان آیت‌اله خمینی در جمهوری آذربایجان موسوم به «خمینی‌چی»ها گزارش داده است که در دوره رهبری آیت‌اله خمینی در ایران، یک گروه سیصد نفری مقلدان و هوادارن آیت‌اله خمینی در آذربایجان فعالیت میکردند که توسط سرویس مخفی امنیتی شوروی سابق (کا‌گ‌ب) تحت نظارت بودند.
بعد از به قدرت رسیدن حیدر علی‌اف با حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران، فعالیت‌های احزاب شیعی و طرفداران جمهوری اسلامی گسترش یافت.
مرتضی اشرافی در تحقیقی با عنوان بررسی و تحلیل وضعیت شیعیان جمهوری آذربایجان نوشته است: «چه در زمان حکومت حیدر علی‌اف و چه در زمان حکومت فرزندش تفاوت عمده‌ای در فعالیت‌های سیاسی گروه‌های شیعی در مقایسه با گذشته مشاهده می‌شود؛ مانند ظهور چندین جریان و تشکل سیاسی و حضور قدرتمند در صحنه‌های سیاسی‌اجتماعی و واکنش به مسائل مختلف جهان خصوصاً جهان اسلام، مبارزه با حضور سیاسی‌اجتماعی رژیم صهیونیستی و اهانت به مقدسات تشیع و مقابله با حکومت به دلیل محدودیت‌های ایجاد شده برای زنان محجبه.»
دادگاهی در جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۰ اعلام کرد که به اتهامات یکی از احزاب اسلام‌گرا بخاطر اقدام علیه امنیت ملی و استفاده و نگهداری از سلاح رسیدگی می‌کند. با حکم دادگاه تعدادی از بازداشت‌شدگان به حبس‌های طولانی‌مدت محکوم شدند. محسن صمداف، رهبر حزب اسلام‌گرای آذربایجان، یکی از این بازداشت‌شدگان بود که بخاطر دعوت عمومی به جهاد علیه دولت علی‌اف محکوم به حبس شد و ۱۳ سال بعد یعنی در ژانویه ۲۰۲۳ آزاد شد.
در میان احزاب شیعی فعال در جمهوری آذربایجان، جنبش مقاومت آذربایجان یا حسینیون (حسینچی‌لر) بیش از دیگر گروه‌های اسلام‌گرا در محافل سیاسی-مذهبی جمهوری اسلامی و رسانه‌های وابسته به آن‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
به نوشته سایت دیپلماسی ایرانی، «اعضای جنبش حسینیون خواستار سرنگونی نظام سکولار در آذربایجان و ایجاد «دولت کریمه» در قالب «جمهوری اسلامی» هستند که چندان هم بی‌شباهت با (جمهوری اسلامی) ایران نیست. حسینیون مانند دیگر جناح‌های «محور مقاومت» به رهبری ایران، شدیداً و پیوسته از صهیونیسم و اسرائیل، ترکیه و آمریکا انتقاد می‌کند و از دولت علی‌اف به دلیل روابط دیپلماتیکش با این کشورها انتقاد می‌کند. آن‌ها هم‌چنین خواستار مقابله با سفارت آمریکا و منافع اسرائیل در آذربایجان هستند.»
توحید ابراهیم بگلی، بنیانگذار این گروه، با آغاز جنگ سوریه، تیپ نظامی متشکل از چهارده طلبه از جمهوری آذربایجان در حوزه‌های علمیه قم و مشهد را تشکیل داد. این طلاب بعد از گذراندن دوره آموزش نظامی به سوریه اعزام شدند تا به عنوان نیروی نیابتی ایران در مقابله با داعش بجنگند. قاسم سلیمانی این گروه را «حسینیون» نامید. این گروه در مقایسه با دیگر شاخه‌های سپاه قدس (بازوی نظامی خارجی سپاه پاسداران) بسیار کوچک بود.
اعضای حسینیون بعد از بازگشت به جمهوری آذربایجان توسط دولت این کشور بازداشت شدند.
به نوشته دیپلماسی ایرانی، «تمرکز رسانه‌های آذربایجان بر این جنبش زمانی آغاز شد که یکی از اعضای آن به نام طالع باقرزاده، روحانی شیعه تحصیل کرده ایران، اعلام اعتصاب غذا کرد. باقرزاده به دلیل دعوت به سرنگونی خشونت‌آمیز «یک نظام قانونی»، تلاش برای استقرار یک نظام شریعت‌محور و تعامل با حامیانش برای تقابل مسلحانه با پلیس به زندان افتاد.»
جمهوری اسلامی هر چند به طور آشکار در تلاش است تا میزان نفوذ خود را در میان شیعیان جمهوری آذربایجان افزایش دهد، اما تاکنون از تشکیل حکومت ایدئولوژیکی در این کشور سخنی نگفته است، اما طرفداران جمهوری اسلامی در این کشور بارها از ضرورت تشکیل حکومت دینی در جمهوری آذربایجان و جهاد علیه دولت سکولار علی‌اف سخن گفته‌اند.
