جشن باستانی مهرگان روز چهارم دسامبر در نوزدهمین نشست کمیته بیندولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس در آسونسیون پایتخت جمهوری پاراگوئه در پروندهای مشترک با کشور تاجیکستان به ثبت جهانی رسید. این نشست برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس بشری و با حضور نمایندگان کشورهای عضو یونسکو برگزار شد. همچنین در این نشست «هنر ساخت و نواختن رباب» نیز به طور مشترک به نام کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان ثبت گردید. و بر اهمیت فرهنگی هنر موسیقی سنتی چهار کشور نامبرده تأکید شد.
پس از آیینهای نوروز و سده، مهرگان به عنوان سومین آیین ایرانی در کمیته بینالدولی میراث فرهنگی یونسکو به ثبت جهانی رسید. پرونده ثبت جهانی «جشن مهرگان» چندین سال در صف انتظار مانده بود. این پرونده یک بار در سال ۱۴۰۱ پیشنهاد ثبت جهانی شده بود که محقق نشد و پیش از آن هم در سال ۱۳۹۹ نیز برای ثبت به یونسکو معرفی شده بود که در آن دوره هم برگشت خورد. نوزدهمین نشست حفاظت از میراث ناملموس روز دوم دسامبر در پایتخت پاراگوئه شروع شد و تا هفتم دسامبر ادامه یافت و میراثهای ناملموس فرهنگی از دیگر کشورهای جهان نیز بررسی ثبت گردید.
در پرونده این عنصر آمده است «مهرگان یا جشن مهر یکی از مراسم و جشنهای ایران است که با اعتدال پاییزی پیوند داشته و در روزهای آغازین فصل پاییز برگزار میشود.»
شوربختانه به دلیل کمرنگ شدن این آئین کهن در ایران امروزی، کارشناسان یونسکو پرسشهایی درباره برگزاری این جشن در ایران مطرح کرده و در این باره ابهامهایی داشتند. آنها میگفتند این جشن در تاجیکستان باشکوهتر و مفصلتر از ایران برگزار میشود. در نهایت این پرونده مشترک به نام ایران و تاجیکستان به ثبت رسید.
امروزه این جشن در شروع فصل پاییز توسط زرتشتیان و عمدتاً با هماهنگی انجمنهای زرتشتی در مناطق مختلفی نظیر یزد، شیراز، کرمان، تهران و… برگزار میشود. زمان برگزاری جشن مهرگان توسط آنان دهم ماه مهر است. همزمان، ایرانیان در کشورهای مختلف نظیر آمریکا، کانادا،استرالیا و… اقدام به برگزاری این جشن میکنند. همچنین در برخی شهرها و روستاهای شمالی مانند بهشهر در مازندران، مهرگان به نام جشن خرمن مهرگان طی مراسمی مخصوص برگزار می شود.
تعداد زرتشتیان جهان حدود ۱۵۰هزار نفر تخمین زده می شود که حدود ۳۰ هزار نفر آنان در ایران زندگی میکنند، و از این تعداد حدود ۵ هزار نفر در یزد ساکن هستند و یکی از کهنترین آتشکده های این آیین را در این شهر در اختیار دارند.
زرتشتیان هر سال در کوشک ورجاوند که قطعه زمین گستردهای در جاده مخصوص کرج است آیینهای دینی و جشنهای ایرانی همچون جشن سده، جشن مهرگان، جشن تیرگان، سیزده بدر و دیگر گردهماییها را برگزار میکنند.
گفته میشود که امروزه نیز رسم کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سالِ وَرز» در تقویم محلی کردان مُـکریِ مهاباد و طایفههای کردان شُکری باقی مانده است. همچنین در تقویم محلی پامیر در تاجیکستان از نخستین روز پاییز با نام «نوروز پاییزی» یاد میکنند.
دکتر نوشیروان کیهانیزاده، پژوهشگر تاریخ ایران معتقد است که طبق نوشتههای فلاسفه قرون وسطی از جمله خیام، هدف از برپایی مهرگان، سپاسگزاری به درگاه خداوند بوده است که آن همه نعمت، احساس محبت و مهربانی کردن و کشش به سوی رعایت عدالت ارزانی داشته و نیز تحکیم دوستی و محبت میان ایرانیان. در ایام مهرگان مهمانیهای بزرگ برپا می شده و پذیرایی با انواع میوه و آجیل رسم بوده است. در نتیجه میتوان مهرگان را یک جشن بزرگ شکرگذاری دانست.
همان طور که نوروز به جمشید نسبت داده شده، مهرگان را نیز به فریدون پادشاه ایران باستان منسوب کردهاند. در روایت فریدون و ضحاک در شاهنامه، فریدون بر ضحاک ظالم پیروز میشود و مردم هر ساله این واقعه را در روز مهر و ماه مهر جشن میگیرند. در گزارشهای مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام «میتراکانا» یاد شده است.
حکیم ابوالقاسم فردوسی، در شاهنامه به مهرگان اشاره میفرماید و آن را مصادف با تاجگذاری فریدون میداند:
فریدون چو شد بر جهان کامگار / نـــدانست جز خویشتن شهریار
بــه رسم کیان تاج و تخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی
بــه روز خجسته سـر مهرماه / بــه سر بـرنهاد آن کیانی کلاه
از نگارهها، متون باستانی و نوشتههای مورخان استنباط میشود که مردمان قدیم در روز مهرگان تا حد امکان با جامههای ارغوانی کنار سفره مهرگان گرد هم میآمدهاند و «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشتهاند. این شادباشها را معمولاً با بویی خوش همراه میساخته و در لفافهای زیبا میپیچیدهاند.
در خوان یا سفره مهرگانی که از پارچهای ارغوانی بود، گل «همیشه شکفته» مینهادند و پیرامون آن را با گلهای دیگر آذین میکردند و در اطرافش چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز مینهادند و گونههایی از میوههای پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد اضافه میشد.
آشامیدنی و نانی مخصوص، جام آتش، شمع، شکر، شیرینی، خوردنیهای محلی و بویهای خوش مانند گلاب، و همینطور افزودن گیاهان خوشبو به آتشدان مانند اسفند و عنبر و زعفران، دیگر لازمههای سفره مهرگان بود. مردم پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبیهای گروهی میپرداختهاند. خوان و سفره مهرگانی تا همین نیم قرن اخیر، میان زرتشتیان ایران برگزار میشد که هماکنون رو به فراموشی است.
