جشن سده، آئین هزاران سالۀ فروغ و روشنایی

جشن سده، درست چهل‌ روز پس از شب یلدا، یعنی روز دهم بهمن‌ماه برگزار می‌شود که آن را جشنِ پیدایشِ آتش می‌دانند. برای ایرانیان باستان، روشنی و آتش و آفتاب تجلی پروردگارشان بود. آنان هنگامی که می‌‌‌‌‌‏خواستند ستایش خداوند را انجام دهند به سوی خورشید می‌‌‌‌‌‏ایستادند و هرگاه شب‌‌‌‌‌‏هنگام و یا در مکانی سر بسته مانند آتشکده نیایش می‌‌‌‌‌‏کردند رو به آتش می‌‌‌‌‌‏ایستادند.

در میان زرتشتیان، آتش مقام و جایگاه والایی دارد. آن گوهر زندگی، عشق و تجلی پروردگار است و در مقابل تاریکی  که مظهر اهریمن است. در میان مردم ایران باستان اغلب در هر خانه‌‌‌‌‌‏ای مهراب و نیایشگاهی وجود داشت که در آن اجاقی با آتش همواره افروخته بود و هرگاه آن آتش بر اثر بی‌‌‌‌‌‏توجهی خاموش می‌‌‌‌‌‏شد نشان از بدشگونی بود.

جشن سده را به هوشنگ، از شاهان ایران باستان و به یادگار پیدایی آتش نسبت داده‌‌‌‌‌‏اند. فردوسی شرح آن را در ضمن احوال هوشنگ آورده است. به طوری که در شاهنامه آمده هوشنگ روزی به هنگام شکار که با گروهی همراه بود، مار سیاهی بر سر راه می‌‌‌‌‌‏بیند. سنگی با شدت به سویش پرتاب می‌‌‌‌‌‏کند. بر اثر اصابت سنگ بر سنگ، جرقه‌‌‌‌‌‏ای می‌‌‌‌‌‏جهد و خار و خاشاک اطراف آن را به آتش می‌‌‌‌‌‏کشد. مار می‌‌‌‌‌‏گریزد و شاه و همراهان به گرد آتش به جشن و سرور تا شب هنگام پرداخته و نمی‌‌‌‌‌‏گذارند آتش هیچگاه خاموش شود. آن جشن را جشن سده نام نهاده و هر ساله به پاس حرمت آتش و یادگار آن، آن را برگزار می‌‌‌‌‌‏کنند. در این روایت، تعبیری لطیف و پرمعنی است که روشنی و آتش مظهر وجود و هستی و دانش و خرد و کمال است؛ و مار سیاه نشان ظلمت اهریمنی و جهل است.

در منابع مختلف آغاز جشن سده به رویدادهای دیگری نیز نسبت داده شده است. ابوریحان بیرونی این جشن را به اردشیر بابکان نسبت می‌‌‌‌‌‏دهد و در «برهان قاطع» جشن سده به کیومرث نسبت داده شده است. مردم به هنگام این جشن، در دشت و صحرا گرد آمده و تلی بزرگ از خار و خس و خاشاک و هیزم فراهم آورده و با فرا رسیدن تاریکی شب آتش می‌‌‌‌‌‏افروختند و شادی و پایکوبی می‌‌‌‌‌‏کردند و سرود ویژه آتش را ترنم می‌‌‌‌‌‏کردند و معتقد بودند که این جلوه‌‌‌‌‌‏گاه و فروغ اهورایی، بازمانده‌‌‌‌‌‏های سرما را نابود می‌‌‌‌‌‏سازد.

توماس هاید در کتاب «تحقیق درباره دین‌‌‌‌‌‏های ایرانی» درباره جشن‌‌‌‌‌‏های آتش و همانندی آن با جشن‌‌‌‌‌‏های آتشی که در اروپا شایع بوده تحقیقاتی کرده و جشن سده را با «جشن شب دوازدهم» در انگلستان مقایسه کرده است که طی آن مردم در بلندی کوه‌‌‌‌‌‏ها و بام‌‌‌‌‌‏ها آتش افروخته و پایان شدت سرما و نزدیکی بهار را با پایکوبی و شادی جشن می‌‌‌‌‌‏گرفتند.

جشن سده در شمار یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان است که در کنار نوروز و مهرگان پس از سقوط ساسانیان در دوران اسلامی نیز ادامه یافت. تا جایی که بسیاری از بزرگان و حاکمان نیز این جشن‌‌‌‌‌‏ها را گرامی می‌‌‌‌‌‏داشتند.

امروزه جشن سده میان زرتشتیان رایج و برقرار است. آنان جشن سده را همانند نوروز، مهرگان و تیرگان ابتدا در محلی عمومی برپا می‌‌‌‌‌‏کنند که همگان در آن شرکت می‌‌‌‌‌‏کنند. پس از آن هر خانواده با توجه به توانایی و امکانات خود، در خانه نیز مراسم جشن را برپا می‌‌‌‌‌‏کند. موبدان هنگامی که می‌‌‌‌‌‏خواهند به سوی پشته بزرگ بیایند دست هم را می‌‌‌‌‌‏گیرند یا به وسیله بند مقدس با هم پیوند دارند و با هم آتش را که در لاله‌‌‌‌‌‏هایی که به دست دارند در پشته‌‌‌‌‌‏ها می‌‌‌‌‌‏زنند.

این مراسم به وسیله انجمن زرتشتیان کرمان سال‌‌‌‌‌‏ها است که بیرون از شهر انجام شده و همه مردم زن و مرد، زرتشتی و مسلمان، کلیمی در آنجا گرد آمده و در شادی شرکت می‌کنند. در کرمان مقارن با غروب آفتاب موبدان با لباس ویژه سپید، لاله به دست و زمزمه کنان با سرود آتش نیایش، گرد پشته هیمه سه بار می‌‌‌‌‌‏گردند و آنگاه با آتشی که در لاله‌‌‌‌‌‏ها می‌‌‌‌‌‏سوزد، هیمه را می‌‌‌‌‌‏افروزند.

روز دهم بهمن آش ویژه‌‌‌‌‌‏ای پخته می‌‌‌‌‌‏شود که انواع سبزی‌‌‌‌‌‏ها و حبوبات و گوشت در آن وجود دارد و تهیه سیروگ که نان ویژه‌‌‌‌‌‏ای است و آن را در روغن کنجد سرخ می‌‌‌‌‌‏کنند به یاد درگذشتگان و اوستاخوانی جهت شادی روان‌‌‌‌‌‏ها مرسوم بوده و در کرمان هنوز مرسوم است. خانواده‌‌‌‌‌‏هایی که در محل عمومی جشن نمی‌‌‌‌‌‏رفتند در بام خانه‌‌‌‌‌‏ها آتش می‌‌‌‌‌‏افروختند.

در استان یزد هم اکنون این جشن در روستای چم از توابع تفت برپا می‏شود و دوستداران فرهنگ ایران و زرتشتیان در این مراسم شرکت می‌‌‌‌‌‏کنند که موبدان با لباس‌‌‌‌‌‏های سفید، هیزم‌‌‌‌‌‏ها را شعله‌‌‌‌‌‏ور می‌‌‌‌‌‏کنند و سپس دست در دست هم گرداگرد آتش می‌‌‌‌‌‏چرخند و سرود اوستا می‌‌‌‌‌‏خوانند.

گفته می‌شود در گذشته زنان، زغال افروخته و آتش جشن سده را به اجاق خانه‌‌‌‌‌‏های‌‌‌‌‌‏شان می‌‌‌‌‌‏بردند و نمی‌‌‌‌‌‏گذاشتند خاموش شود چراکه آن را مایه برکت می‌‌‌‌‌‏دانستند. در این مراسم نان مقدس سوروک (سیرک) پخت می‌‌‌‌‌‏شود و همراه با آجیل لرک بین مردم توزیع می‌‌‌‌‌‏شود. این جشن در سایر استان‌‌‌‌‌‏ها به ویژه در کرمان برپا می‌‌‌‌‌‏شود که به سده سوزی معروف است و همه اقشار جامعه در آن شرکت می‌‌‌‌‌‏کنند. همچنین در میان عشایر بافت و سیرجان، آتش جشن سده با چهل شاخه از درختان هرس شده به نشانه چله بزرگ در میدان ده افروخته می‌‌‌‌‌‏شود.