نخستین بار در سال ۱۹۹۵ در آمریکا بود که اولین محصول گیاهی تراریخته (GMO) به بازار آمد. گیاه تراریخته به گیاهی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک و با دخالت انسان تغییر کند.
در آن سال آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا، گوجه فرنگی‌های تولید شده به طریق ژنتیکی را تایید نمود. کمی پیشتر از آن شرکت آمریکایی موناتسانو، که اکنون یکی از بزرگترین تولیدکننده‌های محصولات ژنتیکی در دنیا است، یک دانۀ سویا مقاوم در برابر علف هرز را معرفی کرده بود. در سال‌های بعد این روند به طور فزاینده‌ای ادامه پیدا کرد و استفاده از فنون پیشرفته مهندسی ژنتیک در تولید محصولات کشاورزی از طریق انتقال ژن، موجب رشد چشمگیر محصولات تراریخته شد.
طی دو دهۀ گذشته کشورهای آمریکای شمالی در تولید این محصولات پیشتاز بوده‌اند. اما هم‌زمان سهم کشورهای درحال توسعه نظیر برزیل، آفریقای جنوبی، هند و برخی کشورهای اروپایی نظیر اسپانیا در این بازار قابل توجه بوده است. آمار نشان می‌دهد که سطح زیر کشت محصولات تراریخته از ۲ میلیون هکتار در سال ۲۰۰۶ به بیش از ۱۷۰ میلیون هکتار در سال ۲۰۱۴ رسیده است.
ایران در سال ۲۰۰۴ با تولید برنج تراریخته توانست نام خود را در فهرست کشورهای تولیدکننده محصولات تراریخته ثبت کند. برنجی که در برابر کرم ساقه‌خوار برنج مقاوم است؛ اما به دلیل مشکلات مدیریتی و سیاستگذاری، تغییرات در دولت و البته نگرانی‌ها در خصوص سلامت این محصولات، روند تجاری سازی تولید محصولات تراریخته کند شد و نام ایران نیز از فهرست کشورهای تولیدکننده این محصولات حذف شد. این در حالی است که هم‌زمان سالانه صدها میلیون دلار صرف وارد محصولات تراریخته نظیر ذرت، سویا، کنجاله و… شده است.
از دید علمی تغییرات ژنتیکی به طور قابل توجهی موجب افزایش تولید محصول و مقاومت بیشتر محصول در برابر آفات می‌شود. به این شکل این پیشرفت علمی به عنوان گامی مثبت در جهت تأمین غذای جمعیت روزافزون جهان، به ویژه در کشورهای درحال توسعه تلقی می‌شود. اما هم‌زمان ورود محصولات غذایی اصلاح ژنتیکی شده به زنجیره غذایی انسان نگرانی‌های بسیاری را نیز در بر داشته است. این نگرانی‌ها به طور کلی در خصوص سلامت انسان (ایمنی غذایی)، وضعیت محیط زیست، و همچنین درباره تأثیرات اجتماعی و اقتصادی این پدیده می‌باشد.
احتمال ایجاد حساسیت به مواد غذایی، احتمال ایجاد سموم در مواد غذایی، افزایش مقاومت نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها در انسان و انتقال افقی ژن‌ها بخشی از نگرانی‌هایی است که در زمینه سلامت انسان مطرح شده است.
از دید زیست محیطی، دانشمندان می‌گویند ژن‌های مقاوم‌کننده گیاهان در برابر آفات، می‌توانند باعث تغییر جمعیت حشراتی شوند که وجودشان برای چرخه حیات ضروری است. همچنین این احتمال وجود دارد که در درازمدت آفات گیاهی در برابر تغییرات ژنتیکی از خود مقاومت نشان دهند و عملاً تأثیر اصلاح ژنتیکی از بین برود.
ورود محصولات غذایی اصلاح ژنتیکی شده به زنجیره غذایی انسان نگرانی‌های بسیاری را در بر داشته است.
از طرفی دیگر امکان دارد با توسعه بیشتر اصلاح ژنتیکی گیاهان، تنوع زیستی کاهش پیدا کند. به این معنا که گیاهانی که قابلیت اصلاح ژنتیکی ندارند، به مرور از چرخه حیات حذف شوند. دیگر نگرانی زیست محیطی در این خصوص، احتمال به هم خوردن ترکیب طبیعی خاک، در نتیجۀ ورود ترکیبات شیمیایی است. همچنین این امکان وجود دارد که گردۀ گیاهان اصلاح شده از طریق جریان باد به گیاهان طبیعی و ارگانیک منتقل شود و آنها را تحت تأثیر قرار دهند.
از منظر اقتصادی و اجتماعی این احتمال وجود دارد که با توسعه بیشتر کشت محصولات تراریخته استقلال کشاورزان به خطر بیافتد و آنان شدیداً به شرکت‌های تولید کننده بذر گیاهان تراریخته وابسته شوند. چراکه وجود قوانین سفت و سخت در زمینه مالکیت معنوی و ثبت اختراع باعث ایجاد بازارهای انحصاری و قدرتمند شدن این دست شرکت‌ها می‌شود. به علاوه کنترل نرخ محصولات در دست این شرکت‌ها قرار خواهد گرفت و از آنجا که این شرکت‌ها عمدتاً در کشورهای صنعتی مستقر هستند، این احتمال مطرح است که از نظر کشاورزی شکاف سطح کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بیشتر و بغرنج‌تر شود.
پاپ و هوادارنش، نخستین گروهی بودند که به مخالفت با اصلاح ژنتیکی پرداختند. آنان معتقدند که این کار دخالت در کار خداوند است. هالیوود و سینمای غرب نیز اقدام به تولید فیلم‌هایی ترسناک در خصوص تبعات اصلاح ژنتیکی، کرده‌اند.
اما عمده نگرانی‌ها از سوی گروه‌های مردمی و فعالان زیست‌‌محیطی است که از یک سو تحت تأثیر تبلیغات سیاسی و تجاری قرار دارند و از سویی دیگر متأثر از تحقیقات و مقالات محققان و دانشمندان هستند.
در نهایت نگرانی‌ها در این خصوص باعث شده است که دستورالعمل‌ها و مقررات زیادی در این خصوص در سطوح ملی و بین‌المللی به تصویب برسد. پروتکل جهانی ایمنی زیستی کارتاهنا از جمله این موارد است. این پروتکل مهم در ژانویه ۲۰۰۰ شکل گرفت و در سپتامبر ۲۰۰۳ برای کشورهای عضو لازم‌الاجرا شد.
دولت ایران در سال ۲۰۰۱ این پروتکل را امضا کرد و در سال ۲۰۰۴ متعهد به انجام آن شد. نظارت سازمان بین‌المللی استاندارد (ایزو)، سازمان اروپایی استاندارد، قوانین وضع شده در اتحادیه اروپا درباره محصولات تراریخته و مقررات نصب برچسب روی محصولات از دیگر اقداماتی است که در راستای ایمن‌سازی این محصولات انجام شده است.
اما به نظر می‌رسد که هیچ کدام از این گام‌ها نتوانسته به طور کامل نگرانی‌ها و ابهامات موجود را از بین ببرد و همچنان بسیاری از مردم به سلامت این محصولات به دیده تردید می‌نگرند. به طوری که امروزه بسیاری از مشتریان، تمایل زیادی به خرید محصولات ارگانیک دارند و بسیاری از فروشگاه‌های مواد غذایی غرفه‌هایی را به عرضه محصولات ارگانیک اختصاص داده‌اند.
برخی مردم بر این باورند که از نظرگاهی ورای علم و دانش بشری و جدا از هیاهو و جنجال‌های گروه‌های موافق و مخالف، به نظر نمی‌رسد که تغییر در آنچه که توسط نظام الهی به طور طبیعی آفریده شده است و هزاران سال نوع بشر با آن هم‌زیست بوده است در نهایت به نقطه مطلوبی ختم شود.
اپکتایمز در ۳۵ کشور و به ۲۱ زبان منتشر می‌شود.
————————–
اپک تایمز انگلیسی – کتاب ایمنی زیستی محصولات تراریخته تالیف دکتر صالحی جوزانی، دکتر توحیدفر، مهندس اکرم صادقی – انتشارات پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران – مقاله مواد غذایی اصلاح شده ژنتیکی: فرصت‌ها و چالش‌ها (مریم شجاعی، عباس شجاع الساداتی) بانک مقالات SID.ir- بیانیه ISAAA سرویس بین المللی گسترش کاربرد زیست فناوری کشاورزی – www.mashreghnews.ir/ و منابع دیگر
