میرزا تقی خان ملقب به اتابک اعظم، امیرنظام و امیرکبیر از بزرگترین رجل سیاسی دو قرن اخیر ایران است. او در دستگاه میرزا ابوالقاسم قائم مقام بزرگ شده و همان جا خواندن و نوشتن را فرا گرفت. در عنفوان شباب مردی قوی اراده، خردمند و با تجربه و کاردان بار آمد و در دستگاه محمدخان زنگنه که مقام امیرنظامی عباس میرزای ولیعهد را در آذربایجان داشت، وارد گردید.
میرزا تقی خان بر اثر حسن سلوک و آشنایی کامل که با آداب و معاشرت با مأموران خارجی داشت، توجه عباس میرزای ولیعهد را جلب کرد و به مقام وزارت نظام آذربایجان رسید و ملقب به وزیر نظام گردید.
پس ازآن محمدشاه قاجار در تهران وفات یافت، با وجود مدعیان تاج و تخت میرزا تقی خان با تدبیر و تمهید ناصرالدین میرزا را در حضور قنسول های خارجی مقیم تبریز به تخت نشانید و سپس او را با تجهیزات نظامی و تشریفات به سوی تهران حرکت داد.
ناصرالدین شاه او را به لقب امیر نظام ملقب ساخت و در شب ذیقعده سال ۱۲۶۴ هجری قمری مقام صدارت عظمی را با اختیارات تمام به وی داد. میرزاتقی خان وقتی به صدارت ایران رسید که امور کشور به کلی خراب و سازمان داخلی کشور به کلی از هم گسیخته و خزانه دولت بر اثر بی کفایتی حاج میرزا آقاسی به کلی تهی گردیده بود.
او در درجه اول شروع به تصفیه دستگاههای دولتی و عزل و نصب مأموران کشوری و لشکری نمود. بعد از آن به اصلاح مالیه کشور پرداخت و برای توازن دخل و خرج به اصلاحات زیر دست زد: طرز وصول درآمد را تغییر داد ؛ از هزینه های بی مورد و حقوق گزاف درباریان، شاه زادگان، شعرا و حتی شاه کاست که البته موجب خشم درونی آنان را فراهم کرد و دل ها را سرشار از کینه. امیر جلوی هزینه های بی موضوع و بخشش ها در مورد مشتی متعلق و چاپلوس را گرفت؛ از دست اندازی شاه به خزانه و جواهرات سلطنتی جلوگیری به عمل آورد؛ هزینه و درآمد کشور را طوری حساب کرد که مجموع کل درآمد دو کرور بیش از مجموع کل مخارج باشد؛ در سراسر ایران امنیتی خاص برقرار ساخت؛ به اصلاح قشون پرداخت؛ به وضع اقتصادی و مسئله صادرات و واردات توجه کرد؛ به تأسیس کارخانه های دستی همت گماشت و در اندک مدتی مال التجاره های خارجی را بی مشتری گذاشت؛ شال های امیری/ شال کشمیری را پشت سر گذاشت؛ بازار پارچه های خارجی را کساد کرد؛ کشاورزان را تشویق کرد و از پرداخت مالیات معاف داشت؛ در امور قضایی با وجود نامساعد بودن محیط و مقتضیات زمان به اصلاح برخی محاکم شرع پرداخت؛ دارالفنون را تأسیس کرد هرچند نتوانست افتتاح آن را ببیند؛ برای اولین بار در ایران روزنامه (وقایع اتفاقیه) چاپ کرد؛ در امور سیاسی و روابط ایران با دول همسایه و خارج اقدامات اساسی آغاز کرد…
هیهات که اطرافیان شاه و درباریان ذهن شاه جوان را نسبت به اقدامات امیرکبیر مشوب کردند. لیکن امیر با اراده محکم و بدون تزلزل به اصلاحات و اقدامات خود ادامه داد. ناصرالدین شاه اما به اخوای درباریان و اطرافیان فاسد خود امیرکبیر را از صدارت معزول کرد و حاج علی خان حاجب الدوله روز جمعه ۱۷ ربیع الاول ۱۲۶۸ در کاشان او را به قتل رساند.
برگرفته از لغتنامه دهخدا
