مهرگان که در دوران دور یکی از جشنهای طبیعی و فصلی ایرانیان به حساب میآمد، امروزه پس از نوروز مهمترین جشن ایرانیان و پارسیزبانان دنیا شناخته میشود.
جشن مهرگان را به مهر یا میترا، ایزد بزرگ و مشهور آریایی نسبت دادهاند. به باور ایرانیان باستان مهر ایزدی است که شکوه و حشمت میبخشد، نعمت و ثروت ارزانی میدارد و شادی میآفریند. آنان که وفای عهد میکنند اسبهای تیزتک میبخشد و یاوری میکند و فرزندانی دلیر و پارسا میبخشد و بدطینتان را کیفر میدهد. بنابراین میتوان جشن مهرگان را جشن شکرگزاری نعمات آفریدگار دانست.
مهرگان همانند نوروز سه جنبه نجومی (طبیعی)، تاریخی و دینی دارد. از نظر نجومی، مهرگان چند روز پس از اعتدال پاییزی جشن گرفته میشد، اعتدال پاییزی اول مهر صورت میگیرد و جشن برداشت محصولات کشاورزی است.
به لحاظ تاریخی، در این روز، نیروی داد و راستی به سرکردگی کاوه آهنگر بر ارتش دروغ و ستمگری آژی دهاک ( ضحاک) پیروز شد. همه جشنهای ملی ایران باستان به گونهای این مبارزه بین راستی و دروغ را نشان میدهد و در مهرگان این جنبه درخشندگی ویژهای دارد.
از نظردینی نیز، در فرهنگ ایرانی مهر یا میترا به معنای فروغ خورشید و مهر و دوستی است همچنین مهر، نگهبان پیمان و هشدار دهنده به پیمان شکنان است.
پیشینه مهرگان
در کتاب « گاهشماری و جشنهای ایران باستان» اثر هاشم رضی آمده است که کهنترین سند مکتوبی که نام این مهر یا میترا در آن ثبت شده است در الواح گلی متعلق به ۱۴۰۰ پیش از میلاد است که در کاپاتوکا یکی از شهرهای آسیای صغیر به دست آمده است. دیرینگی این جشن دست کم تا دوران شاهان باستانی و بزرگی چون فریدون بازمیگردد.
در دورههایی از ایران باستان، آغاز سال مصادف با شروع پاییز بود و مهرگان جشن سال نو بود. به ویژه پیش از دوران ساسانیان این گونه بوده است. به همین جهت بسیاری از رسوم مهرگان و نوروز به یکدیگر شبیه هستند. رسومی مانند بارعام شاهان، تقسیم هردو ماه به شش پنجه جهت مراسم ویژه، دادخواهی مردمان، اهدای هدایای مردم و ثبت در دیوان خاص، رسیدن پیک خجسته به حضور شاه و خواندن ترانههای نمادین و خطبه موبد موبدان و گستردن سفره (خوان) ویژه مهرگان چون هفتسین نوروزی و مهرگان بزرگ و مهرگان عامه و نسبت دادن وقوع بسیاری از حوادث و رویدادها در این روز و جشن.
مطلب دیگر: مد لباس زنان در دوران هخامنشی
در گذشته مهرگان در روز شانزدهم مهر گرامی داشته میشد. چرا که نام شانزدهمین روز هر ماه مهر است و به همین جهت در ماه مهر و روز مهر، جشن مهرگان برگزار میشد. اما در حال حاضر جشن مهرگان به موجب تقویم زرتشتیان روز دهم هر ماه طی مراسمی ویژه برگزار میشود. البته شاهنامه فردوسی نشان میدهد، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دست کم تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است. اما از این زمان و شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل میشود.
دکتر نوشیروان کیهانیزاده؛ محقق تاریخ ایران معتقد است که طبق نوشتههای فلاسفه ایرانی قرون وسطی از جمله خیام، هدف از برپایی آیینهای مهرگان، سپاسگزاری به درگاه خداوند بوده است که آن همه نعمت، احساس محبت و مهربانی کردن و کشش به سوی رعایت عدالت ارزانی داشته و نیز تحکیم دوستی و محبت میان ایرانیان. در ایام مهرگان مهمانیهای بزرگ برپا می شده و پذیرایی با انواع میوه و آجیل رسم بوده است.
همان طور که نوروز را به جمشید نسبت دادهاند، مهرگان را نیز به فریدون پادشاه ایران باستان منسوب کردهاند. روایت داستانی فریدون و ضحاک، مشهورترین علت است که خود متحول به حوادث طبیعی به شکل کنایتآمیز میشود. فریدون بر ضحاک ظالم پیروز میشود و مردم هر ساله این واقعه را در روز مهر و ماه مهر جشن میگیرند.
در گزارشهای مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام «میتراکانا» یاد شده است.
بزرگانی چون ابوریجان بیرونی، کسروی، ایرانشهری، گردیزی و دیگران، علتهای مختلفی را برای این جشن ذکر کرده و مورد پژوهش قرار دادهاند.
منوچهری دامغانی شاعر ایرانی سده پنجم هجری میسراید :
شاد باشید که جشن مهرگان آمد بانگ و آوای ِدَرای ِکاروان آمد
کاروان مهرگان از خَزران آمد یا ز اقصای بلاد چینستان آمد
خوان (سفره) مهرگان
از نگارهها، متون باستانی و نوشتههای مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی چنین استنباط میشود که مردمان قدیم در روز مهرگان تا حد امکان با جامههای ارغوانی (یا دستکم با آرایههای ارغوانی) کنار سفره مهرگان گرد هم میآمدهاند و هر یک، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشتهاند. این شادباشها را معمولاً با بویی خوش همراه میساخته و در لفافهای زیبا میپیچیدهاند.
در خوان یا سفره مهرگانی که از پارچهای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، گل «همیشه شکفته» مینهادند و پیرامون آنرا با گلهای دیگر آذین میکردند. پیرامون این گلها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز مینهادند و گونههایی از میوههای پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه میشد.
دیگر خوراکیهای خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنیهای محلی و بویهای خوش مانند گلاب، و همینطور افزودن گیاهان خوشبو به آتشدان مانند اسفند و عنبر و زعفران، دیگر لازمههای سفره مهرگان بود. مردم پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبیهای گروهی میپرداختهاند. خوان و سفره مهرگانی تا همین نیم قرن اخیر، میان زرتشتیان ایران برگزار میشد که هماکنون رو به فراموشی و نابودی است.
مطلب دیگر: ایرانیان در دوران هخامنشی چه میخوردند؟
خلف تبریزی در برهان قاطع برای یکی از مقامها و لحنهای موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آوردهاست، که احتمالاً در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژهای نواخته میشده است.
در کتاب «آفرینش و تاریخ»، نوشته مطهربن طاهر مقدسی آمده است: «ایشان نوروز و مهرگان و ایام فروردگان را بزرگ میشمارند و معتقدند که در این ایام ارواح مردگان به منازلشان باز میگردند و در این ایام خانهها را پاک میکنند و فرشها میگسترند و طعامهایی میسازند و برآنند که ارواح مردگان را از بوی و همچنین روشنایی آنها بهره است.»
مهرگان در روزگار کنونی
امروزه این جشن در روزهای آغازین فصل پاییز توسط زرتشتیان و عمدتاً با هماهنگی انجمنهای زرتشتی در مناطق مختلفی نظیر یزد، شیراز، کرمان، تهران و… برگزار میشود. زمان برگزاری جشن مهرگان توسط آنان دهم ماه مهر است. همزمان، ایرانیان در کشورهای مختلف نظیر آمریکا، کانادا،استرالیا و… اقدام به برگزاری این جشن میکنند.
تعداد زرتشتیان جهان حدود ۱۵۰هزار نفر تخمین زده می شود که حدود ۳۰ هزار نفر آنان در ایران زندگی میکنند، و از این تعداد حدود ۵ هزار نفر در یزد ساکن هستند و یکی از کهنترین آتشکده های این آیین را در این شهر در اختیار دارند.
زرتشتیان هر سال در کوشک ورجاوند که قطعه زمین گستردهای در جاده مخصوص کرج است آیینهای دینی و جشنهای ایرانی همچون جشن سده، جشن مهرگان، جشن تیرگان، سیزده بدر و دیگر گردهماییها را برگزار میکنند.
گفته میشود، امروزه نیز رسم کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سالِ وَرز» در تقویم محلی کردان مُـکریِ مهاباد و طایفههای کردان شُکری باقی مانده است. همچنین در تقویم محلی پامیر در تاجیکستان از نخستین روز پاییز با نام «نوروز پاییزی» یاد میکنند.
حکیم ابوالقاسم فردوسی، حماسه سرای بزرگ ایرانی در اشارهای به مهرگان میفرماید :
فریدون چو شد بر جهان کامگار / نـــدانست جز خویشتن شهریار
بــه رسم کیان تاج و تخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی
بــه روز خجسته سـر مهرماه / بــه سر بـرنهاد آن کیانی کلاه
مطالب دیگر:
نگرانی مسیحیان درباره توافق واتیکان و حزب کمونیست چین
داستان کهن : وفاداری دختر ناتنی و نامادریاش به یکدیگر
ایران باستان از کهنترین تمدنهای قانونمند
