فریدون چو شد بر جهان کامگار / نـــدانست جــز خویشتن شهریار
بــه رسم کـیان تاج و تخت مهی / بــیاراست بـــا کــاخ شـاهـنشهی
بــه روز خــجسته سـر مــهرماه / بــه سر بـرنـهاد آن کــیانی کلاه
(فردوسی)
مهرگان از روزگاران کهن یکی از جشن‌های طبیعی و فصلی ایرانیان بوده است. در دوره‌هایی از ایران باستان، آغاز سال مصادف با شروع پاییز بود و مهرگان جشن سال نو بود. به ویژه پیش از دوران ساسانیان این گونه بوده است. به همین جهت بسیاری از رسوم مهرگان و نوروز به یکدیگر شبیه هستند. رسومی مانند بارعام شاهان، تقسیم هردو ماه به شش پنجه جهت مراسم ویژه، دادخواهی مردمان، اهدای هدایای مردم و ثبت در دیوان خاص، رسیدن پیک خجسته به حضور شاه و خواندن ترانه‌های نمادین و خطبه موبد موبدان و گستردن سفره (خوان) ویژه مهرگان چون هفت‌سین نوروزی و مهرگان بزرگ و مهرگان عامه و نسبت دادن وقوع بسیاری از حوادث و رویدادها در این روز و جشن.
همان طور که نوروز را به جمشید نسبت داده‌اند، مهرگان را نیز به فریدون پادشاه ایران باستان منسوب کرده‌اند. در دوره هخامنشیان، مهرگان آغاز سال نو به حساب می‌آمد و از این روی اهمیت این جشن برای پادشاهان از نوروز بیشتر بود.
درباره معنی مهرگان و وجه تسمیه آن نظرات گوناگونی وجود دارد. اما مشهورترین وجه تسمیه، نسبت این جشن به مهر یا میترا، ایزد بزرگ و مشهور آریایی است. کهن‌ترین سند مکتوبی که نام این خدای کهن هند و ایرانی در آن ثبت شده است در الواح گلی متعلغ به ۱۴۰۰ پیش از میلاد مسیح است که در کاپاتوکا یکی از شهرهای آسیای صغیر به دست آمده است.
نام شانزدهمین روز هر ماه مهر است و به همین جهت در ماه مهر و روز مهر، جشن مهرگان برگزار می‌شود. اما در حال حاضر جشن مهرگان به موجب تقویم زرتشتیان روز دهم هر ماه با تشریفات و مراسمی ویژه برگزار می‌شود. مهر که این جشن بزرگ به آن منسوب است، در اوستا از زمرهْ بزرگترین ایزدان می‌باشد که مورد ستایش آریایی‌های هند و ایران پیش از زرتشت بوده است. به باور زرتشتی مهر ایزدی است که شکوه و حشمت می‌بخشد، نعمت و ثروت ارزانی می‌دارد و شادی می‌آفریند. آنان که وفای عهد می‌کنند اسب‌های تیزتک می‌بخشد و یاوری می‌کند و فرزندانی دلیر و پارسا می‌بخشد و بدطینتان را کیفر می‌دهد.
در مورد موقع و هنگام جشن مهرگان با توجه به تقسیمات فصلی از اوستا، دریافت‌های جالبی حاصل می‌شود. انواع گاه‌شماری‌ها یا تقسیمات متفاوت فصلی، موقع این جشن را تغییر می‌داد و سیار می‌نمود.
از جالب‌ترین مراسم این جشن، خوان و سفره مهرگانی و انجام سنت‌ها و آئین‌های آن در پیشگاه شاهان هخامنشی و ساسانی بوده است. خوان و سفره مهرگانی تا همین نیم قرن اخیر، میان زرتشتیان ایران برگزار می‌شد که هم‌اکنون رو به فراموشی و نابودی است.
از اسناد تاریخی چنین بر می‌آید که در دربار شاهان پارسی در زمان جشن‌های مهرگان و نوروز، شاهان بار عام می‌دادند و به دادخواهی می‌نشستند و هدایا از سوی مردم پیش‌کش می‌شد.
همانگونه که نوروز بزرگ و کوچک با نوروز عامه و خاصه وجود داشت، مهرگان بزرگ و کوچک نیز برگزار می‌شد که از لحاظ آداب و رسوم و طول روزها و ایام با هم مشابهت دارا بود. از جنبه تاریخی و تحقیقی، آغاز رواج گسترده این جشن، نوع ویژه گاه‌شماری است که از زمان هخوامنشیان مرسوم شد و آغاز سال را پاییز قرار دادند. اما روایت داستانی فریدون و ضحاک، مشهورترین علت است که خود متحول به حوادث طبیعی به شکل کنایت آمیز می‌شود. فریدون بر ضحاک ظالم پیروز می‌شود و مردم هر ساله این واقعه را در روز مهر و ماه مهر جشن می‌گیرند.
«ایشان نوروز و مهرگان و ایام فروردگان را بزرگ می‌شمارند و معتقدند که در این ایام ارواح مردگان به منازل‌شان باز می‌گردند و در این ایام خانه‌ها را پاک می‌کنند و فرش‌ها می‌گسترند و طعام‌هایی می‌سازند و برآنند که ارواح مردگان را از بوی و هم‌چنین روشنایی آنها بهره است.» (آفرینش و تاریخ، مطهربن طاهر مقدسی جلد ۴)
بزرگانی چون ابوریجان بیرونی، کسروی، ایرانشهری، گردیزی و دیگران، علت‌های مختلفی را برای این جشن ذکر کرده و مورد پژوهش قرار داده‌اند.
از سپیده‌دم تاریخ ایران زمین و پیدایش فرهنگ و آئین مردمان این سرزمین هزاران سال می‌گذرد. طی این سال‌های طولانی و به درازا کشیده شده، سلسله‌ها و پادشاهی‌ها یکی پس از دیگری طلوع کردند و غروب کردند. جنگ‌های خانمان‌سوز، تاخت و تاز بیگانگان و بدخواهان و بلایای گوناگون، هر یک به نوعی این تمدن کهن را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند. هرچند که این فرهنگ در دوران مختلف تاریخ، غبار فرسودگی، زوال و خزان را به خود دیده است، لیکن فرازهایی از آن، طی گذر از قرن‌ها، از نیاکان به یادگار مانده و سینه به سینه و نسل به نسل تا به امروز منتقل شده است.
برگرفته از کتاب گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان ، هاشم رضی ، انتشارات فروهر و دیگر منابع.
اپکتایمز در ۳۵ کشور و به ۲۱ زبان منتشر می‌شود.
