دونالد ترامپ، رئیسجمهور منتخب آمریکا، که خود را برای بازگشت به کاخ سفید آماده میکند، باید با خاورمیانهای روبهرو شود که به واسطه چندین درگیری مسلحانه، که ارتباط تنگاتنگی نیز با هم دارند، ملتهب شده است.
دولت بایدن توانست بین اسرائیل و حزبالله لبنان آتشبس برقرار کند، اما تنش در سراسر منطقه همچنان بالاست؛ بهنحوی که اسرائیل در یک سال گذشته دو مرتبه با جمهوری اسلامی ایران درگیر شده و نشانهای مبنی بر فروکش کردن جنگ اسرائیل و حماس به چشم نمیخورد.
اینکه دولت جدید ترامپ چگونه به این چالشها رسیدگی خواهد کرد، در گذر زمان مشخص میشود.
وبسایت کارزار انتخاباتی ۲۰۲۴ ترامپ روی مواضع سیاسی خاورمیانهای اولین دوره ریاستجمهوری او اعم از به رسمیت شناختن ادعاهای سرزمینی اسرائیل در بلندیهای جولان، به رسمیت شناختن اورشلیم بهعنوان پایتخت اسرائیل، میانجیگری برای عادیسازی روابط اسرائیل و همسایگان عربی به واسطه پیمان ابراهیم و پایان دادن به حضور آمریکا در توافق هستهای ۲۰۱۵ با ایران مانور میدهد.
از سوی دیگر، تیم ترامپ میگوید که عملکرد دولت بایدن در خروج آمریکا از افغانستان به «رژیمهای یاغی، گروههای تروریستی و رقبا» دل و جرأت بخشیده است؛ اتفاقی که ترامپ پس از بازگشت به قدرت باید با آن دستوپنجه نرم کند.
تیم ترامپ روی سیاستهای دوره اول او مانور میدهد و از دولت مستقر انتقاد میکند، اما درباره سیاستهای خاورمیانهای او بعد از بازگشت به قدرت جزئیات زیادی ارائه نکرده است.
کارولین لیویت، سخنگوی کارزار انتخاباتی ترامپ و سخنگوی جدید کاخ سفید، در بیانیهای ایمیلی به اپک تایمز گفت: «مردم آمریکا به این دلیل دوباره ترامپ را انتخاب کردند که برای رهبری کشور و بازسازی صلح جهانی از دریچه اقتدار به او اعتماد دارند. وقتی او به کاخ سفید بازگردد، اقدامات لازم را برای انجام این کار در دستور کار قرار خواهد داد.»
لیویت به سؤالات مشخص درباره سیاستهای ترامپ در خاورمیانه پاسخ نداد.
اندرو میلر، تحلیلگر سیاستهای خاورمیانه و امنیت ملی و عضو ارشد مرکز ترقی آمریکایی، گفته که ترامپ طرح جامعی در رابطه با سیاست خارجی ندارد.
میلر در میزگرد انجمن سیاستگذاری خاورمیانه در دانشگاه جرج واشینگتن در ۱۲ نوامبر گفت: «ترامپ بهجای پیگیری یک راهبرد فراگیر، به فراخور چند اصل اساسی- حمایت از اسرائیل، حفظ سرمایهگذاری و فرصتهای اقتصادی آمریکا در منطقه، مهار جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از جان شهروندان آمریکایی و اجتناب از گسترش جنگ در منطقه- به دنبال فرصتی برای معامله میگردد.»
میلر گفت: «او خیلی جنگطلب است و دوست دارد از زور استفاده کند اما سری قبل سعی کرد بهنحوی وارد میدان شود که باعث تشدید تنش نشود و جنگ فراگیر ایجاد نکند. این تمایل وجود دارد که حضور نظامی در خاورمیانه متوقف شود و همه چیز به دست کنشگران محلی سپرده شود تا آنها وارد عمل شوند.»
جمهوری اسلامی ایران
پس از آغاز جنگ در نوار غزه، گروههای وابسته به جمهوری اسلامی ایران مانند حزبالله در لبنان و حوثیها در یمن حملاتی را علیه اسرائیل آغاز کردند. شبهنظامیان شیعه طرفدار ایران در عراق و سوریه نیز در طول سال گذشته پایگاههای نظامی آمریکا در این دو کشور را با پهپاد و راکت هدف قرار دادهاند.
ترامپ باید با جمهوری اسلامی و شبکه متحدان آن در خاورمیانه مقابله کند.
این چالش همچنین شامل جلوگیری از دستیابی ایران به سلاحهای هستهای میشود.
ترامپ در دوره اول ریاستجمهوری خود، ایالات متحده را از توافق هستهای ایران در سال ۲۰۱۵، معروف به برجام خارج کرد. ترامپ پس از خروج از این توافق، تحریمها علیه ایران را تحت آنچه «استراتژی فشار حداکثری» مینامید، از سر گرفت.
رابینز و میلر هر دو پیشبینی میکنند که ترامپ این استراتژی «فشار حداکثری» را دوباره آغاز خواهد کرد.
نتانیاهو گفته است که هواپیماهای اسرائیلی ماه گذشته بخشی از برنامه هستهای ایران را طی حملاتی هوایی در سراسر این کشور هدف قرار دادند. اینکه آیا این اقدامات ایران را از پیگیری توسعه بیشتر برنامه هستهای منصرف کرده یا خیر، همچنان نامشخص است.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی در آخرین گزارش سهماهه خود، اعلام کرد که ایران بیش از ۳۲ برابر حد مجاز تعیینشده در برجام اورانیوم انباشته کرده است.
رابینز اظهار داشت که اگر ایران یک سلاح هستهای آزمایش کند، سوال این خواهد بود که آیا میتواند سلاحهای اضافی کافی برای بازدارندگی اسرائیل قبل از اینکه اسرائیل بتواند تلاش آنها را متوقف کند، به دست آورد یا خیر.
رابینز گفت: «فکر میکنم پاسخ این سوال، حداقل از نظر اسرائیل، قطعاً “نه” است. همچنین امیدوارم که تحت دولت ترامپ، پاسخ ایالات متحده نیز “نه” باشد.»
میلر معتقد است که ترامپ ممکن است در نهایت به دنبال توافقی برای جایگزینی برجام باشد.
میلر گفت: «اگر او بتواند به توافق جدیدی برسد، بعید نمیدانم که این کار را انجام دهد و حتی مواضع قبلی خود را برای دستیابی به آن تغییر دهد، زیرا این توافق تهدید جنگ منطقهای را کاهش میدهد و او بهخاطر جلوگیری از مجهزشدن ایران به سلاح هستهای مورد تحسین قرار خواهد گرفت.»
مناقشه اسرائیل و فلسطین
یکی از بزرگترین چالشهای خاورمیانه در آستانه روی کار آمدن دولت بعدی ترامپ این است که چگونه میتوان به جنگ اسرائیل و حماس در نوار غزه پایان داد؛ جنگی که از زمان حمله حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به جنوب اسرائیل بیش از یک سال ادامه داشته است.
در حمله نخست حماس حدود ۱۲۰۰ اسرائیلی کشته شدند که عمدتاً غیرنظامی بودند. حماس همچنین حدود ۲۵۰ نفر را اسیر کرد و به نوار غزه برد تا آنها را برای آزادی فلسطینیانی که در زندانهای اسرائیل هستند و درنهایت برای آتشبس معامله کند.
اسرائیل در نوار غزه دست به عملیات نظامی زد تا گروگانها را آزاد کند و حماس را بهعنوان نیروی سیاسی و پیکارجوی این سرزمین از بین ببرد.
وزارت بهداشت غزه که زیر نظر حماس فعالیت میکند، برآورد کرده که در یک سال گذشته بیش از ۴۴ هزار نفر در نوار غزه کشته شدهاند. در حال حاضر نمیتوان آمار دقیق تلفات را بهطور مستقل تأیید کرد و وزارت بهداشت غزه تفاوتی بین پیکارجویان و غیرنظامیان قائل نمیشود.
دولت بایدن برای دستیابی به آتشبس پایدار در غزه تلاش کرده اما از آنجا که حماس همچنان گروگانها را در اسارت خود دارد، هنوز موفق نشده که توافق را نهایی کند.
ترامپ در عملیات نظامی غزه از اسرائیل حمایت کرده اما هشدار داده که اسرائیل بیش از اندازه به انتشار فیلم عملیات نظامی خود میپردازد و به واکنش افکار عمومی دامن میزند.
ترامپ در مصاحبه با هیو هیویت، مجری رادیو، در ماه آوریل گفت: «نمیدانم چرا آنها فیلمهای جنگ را منتشر میکنند. حدس من این است که میخواهند خودشان را سرسخت نشان بدهند. اما از نظر من آنها را سرسخت نشان نمیدهد. آنها در جنگ روابط عمومی شکست میخورند.»
ترامپ در یک کنفرانس مطبوعاتی در ماه اوت با این سؤال مواجه شد که آیا در دیدار ماه ژوئیه با نتانیاهو، او را تشویق کرد که با پیشنهاد آتشبس در غزه موافقت نکند یا خیر. ترامپ به سؤال آتشبس پاسخ مستقیم نداد و یکبار دیگر خواستار اتمام جنگ شد.
ترامپ گفت: «من او را تشویق کردم که به قائله خاتمه دهد. همه میخواهند این قائله خاتمه پیدا کند. باید سریع خاتمه پیدا کند. شما پیروزی میخواهید، به پیروزی میرسید و تمامش میکنید. باید تمام شود. کشت و کشتار باید متوقف شود.»
تشکیل کشور فلسطین از جمله موضوعات اصلی در مناقشه فراگیر اسرائیل و فلسطین بوده است.
ترامپ در ماههای پایانی دوره اول ریاستجمهوری خود در پی عادیسازی روابط دیپلماتیک بین اسرائیل و جهان اسلام از طریق پیمان ابراهیم بود. این پیمان مجموعهای از توافقات دوجانبه با میانجیگری آمریکا بود که اسرائیل بموجب آنها با پادشاهی بحرین و امارات متحده عربی در حوزه خلیج فارس و پادشاهی مراکش و جمهوری سودان در شمال آفریقا روابط دیپلماتیک برقرار کرد.
جیمز رابینز، رئیس بخش موضوعات تحصیلی در مؤسسه سیاستگذاری جهانی در واشینگتن دیسی، گفت: «جنبه انقلابی پیمان ابراهیم این بود که اسرائیل را با کشورهای جهان اسلام، که با مسئله تشکیل کشور فلسطین سروکار نداشتند، آشتی داد.»
دولت بایدن تلاش کرد برای عادیسازی روابط اسرائیل و عربستان سعودی به توافق برسد، اما تلاش او با آغاز جنگ غزه متوقف شد.
شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، در نشست ابتکار سرمایهگذاری آینده در ریاض در ۳۱ اکتبر گفت: «تا وقتی برای تشکیل کشور فلسطین به راهحل نرسیم، عادیسازی روابط اسرائیل و عربستان امکانپذیر نخواهد بود.»
بهرغم مواضع اخیر پادشاهی سعودی، رابینز ابراز امیدواری کرد که دولت آتی ترامپ بتواند پیمان ابراهیم را فارغ از توافق بر سر تشکیل کشور فلسطین احیا کند. رابینز که معتقد است بایدن روابط آمریکا و عربستان را به این روز انداخته، گفت که ترامپ ارتباط کاری خوبی با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، دارد که برای ازسرگیری مذاکرات مربوط به عادیسازی روابط اسرائیل و عربستان صعودی حیاتی است.
رابینز در مصاحبه تلفنی اخیر خود با اپک تایمز گفت: «با روی کار آمدن ترامپ، که به لحاظ تاریخی ارتباط بسیار خوبی با رهبر و کشور عربستان سعودی دارد، تصور میکنم که فرصت بیشتری برای پیشرفت داشته باشیم.»
حتی اگر تشکیل کشور فلسطین شرط لازم برای آشتی اسرائیل با کشورهای اسلامی نباشد، تلاش برای افزایش سلطه اسرائیل بر کرانه باختری میتواند موجب واکنش منفی کشورهای خاورمیانه شود. شهرکسازی اسرائیل در کرانه باختری از جمله موضوعاتی است که از دیرباز در مناقشه اسرائیل و فلسطین محل اختلاف بوده و مخالفان معتقدند که با شهرکسازی به سرزمینهای مورد ادعای فلسطینیان دستدرازی میشود و تلاش برای دستیابی به راهحل دوکشوری نافرجام میماند.
برخی از حامیان شهرکسازیهای اسرائیل ابراز امیدواری کردهاند که دولت آتی ترامپ به برنامه اسرائیل برای الحاق کرانه باختری کمک خواهد کرد.
مایک هاکبی، گزینه ترامپ برای سفارت اسرائیل، در اوایل ماه جاری در پاسخ به سؤال رادیو ارتش اسرائیل درباره احتمال الحاق کرانه باختری گفت: «هیچکدام از رؤسایجمهور آمریکا تا این حد در به رسمیت شناختن حاکمیت اسرائیل مفید نبودهاند.»
ترامپ هنوز درباره رویکرد دولت آتی خود در قبال سرزمینهایی که آرمان فلسطین براساس آنها شکل گرفته، اظهارنظر نکرده است. رابینز گفت که انتظار دارد ترامپ در قبال شهرکسازیهای اسرائیل در کرانه باختری «محتاطانه عمل کند» و تمایلی نداشته باشد که در این مورد به اسرائیل اختیار تام بدهد.
میلر انتظار دارد که ترامپ دستکم اندکی برای صلح اسرائیل و فلسطین تلاش کند، «زیرا حکم جام مقدس را دارد.»
میلر افزود: «اگر او موفق به انجام این کار شود، میراث خود را تثبیت خواهد کرد.»
میلر معتقد است که اگر ترامپ در وهله اول نتواند توافق صلح را نهایی کند، آزادی عمل بیشتری در پشتیبانی از سلطه اسرائیل بر کرانه باختری خواهد داشت.
سوریه و عراق
با بازگشت ترامپ، او فرصت خواهد داشت تا نیروهای آمریکایی را از سوریه و عراق کاهش دهد.
نیروهای آمریکایی در سال ۲۰۱۵ ظاهراً برای مقابله با ظهور داعش وارد سوریه شدند. مأموریت ضد داعش به بازگشت نیروهای آمریکایی به عراق برای اولین بار از سال ۲۰۱۱ منجر شد.
ترامپ در دوره اول ریاستجمهوری خود بارها خواستار خروج کامل نظامی آمریکا از سوریه شد اما این درخواست را عملی نکرد. میلر پیشبینی میکند که این بار ترامپ کمتر از تصمیم خود منصرف خواهد شد.
میلر گفت: «فکر میکنم استدلالهایی که مانع ادامه این مسیر میشدند، تمام شدهاند و او راهی برای اجرای این کار پیدا خواهد کرد.»
میلر افزود که اگرچه داعش همچنان در منطقه تهدیدی محسوب میشود، اما این تهدید در سالهای اخیر بهطور قابلتوجهی کاهش یافته است.
رابینز معتقد است که ترامپ هیچ تصمیم از پیش تعیینشدهای درباره عراق و سوریه ندارد و گزینههای خود را بررسی خواهد کرد.
او گفت: «فکر میکنم دولت ترامپ ارزیابی خواهد کرد که هدف از ادامه حضور نیروها چیست. اگر هنوز دلیلی برای این حضور وجود داشته باشد، فکر میکنم آنها نیروها را نگه خواهند داشت.»
رابینز در حالی که موافق است تهدید داعش کاهش یافته، معتقد است که ترامپ مایل نخواهد بود شرایطی مشابه خروج آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱ را ببیند، «جایی که یک برنامه خروج بسیار ناقص منجر به فروپاشی شد و سپس یک شرمساری بینالمللی برای ایالات متحده رقم خورد.»
