با وجود اینکه بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان در ایران تولید می‌شود و ده‌ها سال است که در تمام دنیا طلای سرخ را با نام ایران می‌شناسند، اما در سال‌های اخیر به‌دلیل سوءمدیریت، مشکلات داخلی و رقابت کشورهای دیگر، سهم ایران در صادرات جهانی زعفران به‌شدت کاهش یافته است.
محمدرضا اردیخانی، عضو صندوق توسعه صادرات زعفران روز یکشنبه ۲۱ بهمن ۱۴۰۳ در نشست مشکلات صادرات و قاچاق زعفران گفت «گردش مالی این محصول لوکس در بازار جهانی ۸ میلیارد دلار است؛ اما سهم ایران از این بازار بزرگ فقط ۳۰۰ میلیون دلار است.» به این معنا که سهم ایران در بازار رسمی زعفران دنیا کمتر از ۴ درصد است، در حالی که تولید ۹۰ درصد زعفران دنیا را بر عهده دارد.
سال گذشته طبق آمار رسمی، صادرات زعفران ایران به ۱۷۳ تن رسید که نسبت به سال قبل از آن کاهش ۲۵ درصدی داشته است. این کاهش در حالی اتفاق افتاده که ایران در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ میانگین صادراتی بالای ۲۵۰ تن را تجربه کرده بود. در ۱۰ ماه نخست سال ۱۴۰۳ نیز صادرات زعفران ایران به حدود ۹۵ تن رسیده که نشان‌دهنده ادامه روند نزولی است.
عمده‌ترین مقاصد صادراتی زعفران ایران در سال‌های گذشته شامل چین، اسپانیا، امارات، هند، هنگ‌کنگ و افغانستان بوده است. بااین‌حال، روندهای جدید نشان می‌دهد که برخی از این کشورها به‌جای خرید مستقیم زعفران از ایران، خود تبدیل به صادرکننده زعفران شده‌اند.
به شکلی که اسپانیا با خرید فله‌ای زعفران ایران و بسته‌بندی مجدد آن تحت برندهای خود، به یکی از بزرگترین صادرکنندگان زعفران در جهان تبدیل شده است. کشور امارات نیز نقش واسطه‌ای در صادرات زعفران ایران دارد و محصول ایرانی را با بسته‌بندی و برندهای اماراتی به اروپا و دیگر نقاط جهان صادر می‌کند. در این میان چین هم که همیشه یکی از بازارهای سنتی زعفران ایران بوده است، به‌تدریج وابستگی خود را کاهش داده و تلاش دارد با سرمایه‌گذاری در تولید داخلی، نیاز خود را از طریق منابع دیگر تأمین کند. هند نیز در سال‌های اخیر خرید مستقیم زعفران از ایران را کاهش داده و به دنبال منابع جایگزین بوده است.
اما در این میان افغانستان بیشترین منفعت را از آشفته بازار زعفران ایران می‌برد. افغانستان تنها ۲۰ تن زعفران تولید می‌کند، اما آمار صادراتی این کشور ۹۰ تن است. این موضوع نشان‌دهنده قاچاق گسترده زعفران ایران به این کشور و ثبت آن به نام افغانستان در بازارهای جهانی است. همزمان این کشور توانسته است با سرمایه‌گذاری در این زمینه، زعفران تولیدی خود را با استانداردهای جهانی صادر کند.
محمدعلی رضایی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی و زعفران در گفتگو با رسانه‌ها می‌گوید «افغانستان عضو سازمان تجارت جهانی است و کشورهای عضو این سازمان در تجارت به دیگر کشورهای عضو از پرداخت مالیات معاف هستند. این امتیاز تجارت زعفران را از افغانستان آسان‌تر می‌کند و در نتیجه زعفران قاچاق‌شده از ایران با برند افغانستانی در بازارهای جهانی عرضه می‌شود.»
در نتیجه فروش فله‌ای و عدم برندینگ بیشترین عامل سقوط سهم ایران در بازار جهانی صادرات را دارد. به شکلی که ایران بخش عمده‌ای از زعفران خود را به‌صورت فله‌ای صادر می‌کند که این امر باعث می‌شود کشورهای دیگر با بسته‌بندی بهتر و ایجاد ارزش افزوده، زعفران ایرانی را با نام خود وارد بازار کنند.
قاچاق زعفران عامل دیگری است که در حال حذف این حوزه باارزش از اقتصاد کشور است. تحریم‌ها و مشکلات بانکی نیز از موانع صادرات این کالای با ارزش ایرانی است که موجب دشواری در تبادلات مالی شده و تاجران ایرانی را در رقابت با سایر کشورها ضعیف کرده است. از سویی دیگر عدم حمایت از کشاورزان و تولیدکنندگان در نبود سیاست‌های حمایتی و قیمت‌گذاری نامناسب باعث شده کشاورزان انگیزه کافی برای تولید نداشته باشند و در نتیجه بخشی از زعفران تولیدی به کشورهای همسایه قاچاق شود.
کشورهای موفق در این حوزه توانسته‌اند با ایجاد بستر برای سرمایه‌گذاری، پیشرفت در بسته‌بندی و ایجاد برندهای معتبر برای صادرات زعفران ارزش افزوده بیشتری ایجاد کند و از وابستگی به فروش فله‌ای جلوگیری نمایند. در ایران درحالی که دولت می‌تواند از طریق انعقاد قرارداد با کشورهای واردکننده زمینه صادرات را مهیا سازد و با ارائه تسهیلات به کشاورزان و تولیدکنندگان اقدام به حمایت از تولیدکنندگان کند، اما به نظر نمی‌رسد اراده‌ای جدی در این خصوص وجود داشته باشد. در نتیجه نمودارها همگی نشان از نزول سهم ایران در بازار جهانی دارد و در مقابل شاهد خیز روزافزون کشورهایی هستیم که حتی یک هکتار زمین قابل کشت برای زعفران ندارند.
