سنگ کلیه که در دنیای پزشکی نفرولیتیازیس یا یورولیتیازیس نیز گفته میشود، رسوبات کوچک و سختی از جنس مواد معدنی و املاح است. سنگ کلیه زمانی دردسرساز میشود که بزرگ شود و در مجاری ادراری حرکت کند. بسیاری از بیماران درد سنگ کلیه را شدیدتر از درد زایمان یا حملۀ قلبی میدانند.
از هر ده آمریکایی بزرگسال یک نفر دچار سنگ کلیه میشود. درصد شیوع سنگ کلیه در بزرگسالان و کودکان در ۵۰ سال گذشته بیش از دوبرابر شده است. ایالات متحده سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار را صرف هزینههای مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با سنگ کلیه میکند. بهعلاوه سنگ کلیه میتواند نشانۀ ابتلا به طیف گستردهای از بیماریها باشد. همچنین وجود سنگ کلیه از ابتلا به مشکلات قلبی و متابولیک در آینده خبر میدهد.
علائم و نشانههای اولیۀ سنگ کلیه
اندازۀ سنگ کلیه از ذرات ریز تا تودههای بزرگتر متغیر است. البته قطر اکثر سنگ کلیهها کمتر از ۵ میلیمتر است. سنگهای کوچک غالباً بدون ایجاد علائم دفع میشوند، اما سنگهای بزرگتر به دردی شدید و طاقتفرسا دامن میزنند یا جریان ادرار را مسدود میکنند. درد معمولاً در همان محل وجود سنگ احساس میشود و موضع درد در پی حرکت کردن سنگ در دستگاه ادراری جابهجا میشود. درد ناشی از سنگ کلیه عموماً تا زمان دفع طبیعی سنگ، انجام سنگشکنی یا خارج کردنش از بین نمیرود.
علائم سنگ کلیه عبارت هستند از:
- انقباضهای شدید و دردناک در کمر، پهلو، شکم یا کشالۀ ران
- حملههای ناگهانی درد و متغیر بودن شدت درد
- احساس درد، ناراحتی یا سوزش هنگام ادرار کردن
- تکرر یا فوریت ادراری
- حالت تهوع یا استفراغ
- تب و لرز
نشانههای سنگ کلیه به شرح زیر است:
- تغییر رنگ ادرار یا ادرار خونی
- وجود سنگ یا ذرات سخت در ادرار
- انسداد مجاری ادراری که باعث کاهش یا قطع جریان ادرار میشود.
- ورم کلیه
انواع سنگ کلیه
سنگ کلیه انواع مختلفی دارد که هر کدام ترکیب و ویژگیهای فیزیکی خاص خود را دارند. شناسایی نوع سنگ برای تشخیص علت ایجاد آن، انتخاب درمان مناسب و پیشگیری از عود سنگ کلیه مهم است.
در ادامه با انواع سنگ کلیه و فراوانی نسبی هر کدام آشنا میشوید.
۱ـ سنگهای کلسیمی (۸۰ درصد)
اکثر سنگهای کلیه کلسیمی هستند و تقریباً نیمی از آنها از کلسیم و اگزالات (سنگهای CaOx) تشکیل میشوند. سنگهای کلسیمی سنگهایی کوچک، براق و متراکماند که غالباً مقاومت بالایی دارند. تقریباً ۵ درصد از سنگهای کلسیمی حاوی فسفات (CaP) هستند که موجب میشود سنگ ساختاری شکننده و بلورمانند پیدا کند. بقیۀ سنگهای کلسیمی از نوع ترکیبی هستند و از درصدهای متفاوتی از ترکیبات فوق تشکیل میشوند. ساختار سنگهای ترکیبی به مادۀ معدنی اصلی تشکیلدهندهشان بستگی دارد.
۲ـ سنگهای اسید اوریکی (۳ تا ۱۰ درصد)
این نوع سنگ کلیه که عمدتاً از اوریک اسید تشکیل میشود، نرمتر از سنگ کلسیمی است و احتمال حل شدنش با بهرهگیری از درمانهای خاص بالاتر است. سنگهای اسید اوریکی سنگهایی متراکم و شبیه به سنگریزههای صاف هستند که رنگشان از زرد تا قهوهای متغیر است. سنگهای پورینی نیز در این دسته جای میگیرند. درصد شیوع سنگهای اسید اوریکی در افراد چاق یا مقاوم به انسولین بالاتر است.
۳ـ سنگهای استروویتی (۱۰ تا ۱۵ درصد)
سنگهای استروویتی که با نامها سنگهای فسفات سهگانه یا سنگهای عفونی نیز شناخته میشوند، از منیزیم آمونیوم فسفات و کلسیم کربنات ـ آپاتیت تشکیل میشوند. سنگهای استروویتی عموماً شکنندهاند، رشد سریعی دارند و گاهی ساختارهای بزرگ و چندشاخهای موسوم به سنگ کلیۀ شاخ گوزنی را تشکیل میدهند که میتواند کلیه را پر کند.
۴ـ سنگهای سیستینی (کمتر از ۲ درصد)
سنگهای سیستینی سنگهای متراکم و نادری متشکل از سیستین آمینو اسید هستند. این دسته از سنگهای کلیه کهرباییرنگ هستند و ظاهری مومیشکل و بلوری دارند. نرخ عود سنگهای سیستینی به دلیل ابتلا به عارضههای ژنتیکی زمینهای مانند سیستینوری بالاتر است.
۵ـ سنگهای ناشی از مصرف دارو (حدود ۱ درصد)
بعضی سنگهای کلیه در اثر مصرف دارو ایجاد میشوند. این سنگها از نظر ترکیب، ساختار و سختی بسیار متنوع هستند. از جمله داروهایی که باعث ایجاد سنگ کلیه میشوند، میتوان به آنتیبیوتیکها (سیپروفلوکساسین، آموکسیسیلین)، داروهای ضدویروسی (ایندیناویر، آتازاناویر)، داروهای درمان نقرس، ضداحتقانها، ضداسیدها، تسکیندهندههای دردهای ادراری (فنازوپیریدین) و داروهای مدر اشاره کرد.
دلایل ایجاد سنگ کلیه
تشکیل سنگ کلیه فرایندی پیچیده است که چند عامل در آن نقش دارند. سنگ کلیه زمانی تشکیل میشود که مواد خاص موجود در ادرار مانند کلسیم، اگزالات، اوریک اسید و سیستین که به آنها عاملهای سنگساز گفته میشود، به حالت فوقاشباع دربیایند یا غلظتشان بیش از حد بالا برود. در این صورت بلورها یا کریستالهای بسیار ریزی ایجاد میشوند که چنانچه شرایط مناسب باشد، بزرگ میشوند، بههم میچسبند و در نهایت تبدیل به سنگ میشوند.
آسیبدیدگی بافت کلیه در اثر تنش اکسایشی یا صدمۀ واردشده سطوحی را ایجاد میکند که اتصال کریستالها به بافت را تسهیل میکند. سنگ کلیه گاهی درون توبولهای کلیوی ایجاد میشود. سنگهای تشکیلشده درون توبولها بزرگ میشوند، به هم میچسبند و در نهایت جریان ادرار را مسدود میکنند. همچنین سنگ کلیه میتواند بر روی رسوبات کلسیمی نشستکرده در فضاهای بین سلولهای کلیوی تشکیل شود. سنگ کلیه در این حالت محرک ایجاد التهاب و تشکیل پلاک رندال میشود که پایۀ مناسبی را برای بزرگتر شدن در اختیار سنگهای کلیه میگذارد.
ترکیبات دفاعی طبیعی بدن مانند منیزیم، سیترات و پیروفسفات که به آنها بازدارندههای تشکیل سنگ میگویند، به جلوگیری از تشکیل شدن کریستالها یا به هم چسبیدنشان کمک میکنند. با این حال اگر تعادل ترکیبات شیمیایی ادرار بههم بخورد، این سیستمهای دفاعی از کار میافتند.
عاملهای تأثیرگذار بر تشکیل سنگ کلیه
بعضی سنگ کلیهها به دلیل واضحی ایجاد میشوند، اما تشکیل اکثر سنگها پیامد ترکیبی از عاملهای مختلف مانند ژنتیک، تغذیه، ابتلا به بیماریهای گوناگون و سبک زندگی است. شناسایی عاملهای مؤثر برای تهیۀ طرحهای اثربخش درمان و پیشگیری ضروری است.
۱ـ کم بودن حجم ادرار
پایین بودن جریان خروجی ادرار به معنای غلیظ شدن ادرار است. حجم ادرار به دلایلی مانند مصرف اندک مایعات، تعریق شدید، گرمی هوا یا اسهال مزمن کم میشود.
۲ـ غلظت بالای کلسیم در ادرار
کلسیم موجود در رودهها به تشکیل پیوند با اگزالات کمک میکند و جذب را کاهش میدهد، اما غلظت بیش از حد کلسیم در ادرار یا در اصطلاح پزشکی هیپرکلسیوری زمینهساز ایجاد سنگهای کلسیمی میشود. دلایل افزایش غلظت کلسیم در ادرار عبارت است:
- عارضههای هورمونی: غدد پاراتیروئید بیشفعال مقدار کلسیم فراوانی را از استخوانها بیرون میکشند و آزاد میکنند.
- اختلالهای ژنتیکی: ابتلا به عارضههایی مانند بیماری دنت واکنشهایی را مختل میکند که در کلیهها بر روی کلسیم انجام میشود.
- غلظت بالای ویتامین دی: زیادهروی در مصرف مکمل ویتامین دی جذب کلسیم را از روده افزایش میدهد و باعث افزایش غلظت کلسیم در ادرار میشود.
- عارضههای متابولیک: ابتلا به اسیدوز متابولیک موجب خروج کلسیم از استخوانها و انباشته شدنش در ادرار میشود.
- عاملهای تغذیهای: مصرف بالای نمک، قند یا پروتئینهای حیوانی موجب اسیدی شدن ادرار و افزایش دفع کلسیم میشوند.
- نقصهای قطعۀ صعودی ضخیم: ناهنجاریهای این بخش از توبول کلیه بازجذب کلسیم را کاهش و در نتیجه غلظت کلسیم در ادرار را افزایش میدهد.
- سموم محیطی: تماس با کادمیوم عملکرد کلیه را مختل میکند و در نتیجه غلظت کلسیم در ادرار افزایش مییابد.
۳ـ غلظت بالای اگزالات در ادرار
بالا بودن غلظت اگزالات در ادرار یا در اصطلاح پزشکی هیپراگزالوری زمینهساز رشد کریستالهای کلسیم اگزالات میشود. این کریستالها نوعی واکنش ایمنی را برمیانگیزند که به بافت کلیه آسیب میزند و باقی ماندن و رشد کریستالها را تسهیل میکند. عاملهای زیر باعث افزایش غلظت اگزالات در ادرار میشوند:
- عاملهای تغذیهای: پایین بودن مصرف کلسیم احتمال جذب اگزالات موجود در خوراکیهایی مانند اسفناج، ریواس و آجیل را افزایش میدهد. همچنین بعضی مواد غذایی از قبیل غذاهای غنی از ویتامین ث به اگزالات تبدیل میشوند. زیادهروی در مصرف این نوع غذاها افزایش غلظت اگزالات را به دنبال دارد. گلایسین آمینو اسیدی است که در گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ، لبنیات و حبوبات وجود دارد. گلایسین نیز در صورت مصرف بیش از اندازه به اگزالات تبدیل میشود.
- بیماریهای مختلف: افزایش جذب رودهای به دلیل ابتلا به اختلالهای سوءجذبی مانند بیماریهای کرون و سلیاک هضم چربی را مختل میکند. در نتیجه اگزالات به صورت آزاد باقی میماند و احتمال جذب شدنش بیشتر میشود.
- اختلالهای ژنتیکی: هیپراگزالوری اولیه تولید اگزالات را صرفنظر از نوع تغذیه افزایش میدهد.
- غلظت بالای ویتامین ث: زیادهروی در مصرف مکمل ویتامین ث میزان اگزالات را بالا میبرد. اگرچه شواهد مربوط به اثر مصرف ویتامین ث متغیر است، اما مصرف ویتامین ث احتمالاً موجب افزایش خطر ایجاد سنگ کلیه در بانوان نمیشود.
- جراحی: جراحی بایپس معده بر جذب مواد مغذی اثر میگذارد و افزایش غلظت اگزالات را در پی دارد.
۴ـ پایین بودن غلظت سیترات در ادرار
سیترات به کلسیم ادرار متصل میشود و با این پیوند از تشکیل کریستال جلوگیری میکند. کاهش غلظت سیترات یا در اصطلاح پزشکی هیپوسیتراتوری ناشی از عوامل زیر است:
- اسیدوز
- کمبود پتاسیم
- رژیم غذایی حاوی مقادیر زیادی از پروتئینهای حیوانی
۵ـ افزایش غلظت اسید اوریک
بالا بودن غلظت اسید اوریک یا در اصطلاح پزشکی هیپراوریکوزوری خطر تشکیل سنگ کلیه را، بهویژه در ادرار اسیدی افزایش میدهد. دلایل افزایش غلظت اسید اوریک عبارت است از:
- عاملهای تغذیهای: زیادهروی در مصرف غذاهایی مانند گوشت قرمز، غذاهای دریایی و مشروبات الکلی که غنی از پورین هستند، افزایش غلظت اوریک اسید را به دنبال دارد.
- اختلالهای ژنتیکی: بیماران مبتلا به سندرم لش ـ نیهان فاقد آنزیمی هستند که مسئول بازیافت پورینهاست.
- بیماریهای مختلف: گردش سلولی بالای ناشی از ابتلا به اختلالهایی مانند لوسمی، افزایش تولید اسید اوریک را به دنبال دارد.
- عارضههای متابولیک: بیماری ذخیرهسازی گلیکوژن عملکرد توبولهای کلیوی را مختل میکند و در نتیجه دفع اوریک اسید کاهش مییابد.
۶ـ افزایش pH ادرار
اسیدیتۀ نرمال ادرار که در بازۀ ۶ تا ۷ است، به حفظ تعادل کمک میکند، بالاتر یا پایینتر رفتن اسیدیتۀ نرمال موجب تشکیل انواع مختلفی از سنگ کلیه میشود. ادرار قلیایی یا با pH بالا محیطی را ایجاد میکند که برای تشکیل سنگهای خاصی مانند کلسیم فسفات مناسب است. از جمله دلایل قلیایی شدن ادرار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- اسیدوز توبولهای کلیوی در اثر ابتلا به بیماریهایی مانند لوپوس یا سندرم شوگرن
- مصرف مهارکنندههای آنزیم کربنیک آنیداز مانند استازولامید، توپیرامات و زونیساماید
- درمانهای با خاصیت قلیایی بسیار بالا مانند مصرف بیش از حد پتاسیم سیترات
۷ـ کاهش pH ادرار
اسیدیتۀ کمتر از ۵/۵ ادرار عامل اصلی تشکیل سنگهای اوریک اسیدی محسوب میشود. اسیدی شدن ادرار پیامد عاملهایی است که تولید اسید را افزایش میدهند یا تعادل اسید ـ باز را مختل میکنند. موارد زیر چند نمونه از این عاملها هستند:
- سندرم متابولیک
- رژیم سرشار از پروتئینهای حیوانی
- زیادهروی در مصرف پتاسیم
۸ـ انسداد و کاهش جریان ادرار
کاهش یا انسداد جریان ادرار ایجاد حالت فوقاشباع موضعی و تغییر در ترکیب ادرار را به دنبال دارد. ناهنجاریهای مجاری ادراری یا دلایل زیر میتوانند باعث کم یا مسدود شدن جریان ادرار شوند:
- کلیۀ اسفنجی مدولاری
- بیماری کلیۀ پلیکیستیک
- بزرگ شدن غدۀ پروستات
- تنگی میزراه یا مجرای خروج ادرار
- تومور
۹ـ عفونتهای مجاری ادراری
باکتریهایی مانند پروتئوس، کلبسیلا و سودوموناس که از عاملهای ابتلا به عفونتهای مجاری ادراری به شمار میآیند، با تولید اورهآز موجب میشوند که pH ادرار بیشتر از ۰/۷ شود. باکتریهایی مانند اشرشیا کلی که مولد اورهآز نیستند، با کاهش سیترات زمینهساز بزرگ شدن کریستالها میشوند.
۱۰ـ عدمتعادل میکروبیوم
اختلال در تعادل میکروبیوم روده زمینهساز ابتلا به عارضههایی میشود که با تغییر دادن تولید متابولیتها، میزان مواد سمی و واکنشهای التهابی موجب تشکیل سنگ کلیه میشوند. بر اساس پژوهشهای انجام شده میکروارگانیسمهای موجود در روده و مجاری ادراری از طریق سازوکارهای زیر بر تشکیل سنگ کلیه اثر میگذارند:
- متابولیسم اگزالات: نبود باکتریهای تجزیهکنندۀ اگزالات، از قبیل اگزالوباکتر فورمیژنز جذب اگزالات را افزایش میدهد و به بالا رفتن غلظت اگزالات در ادرار منجر میشود. مطالعات نشان میدهد که کلنیسازی با اگزالوباکتر فورمیژنز خطر تشکیل مجدد سنگ کلسیم اگزالات را تا ۷۰ درصد کاهش میدهد.
- عدمتعادل باکتریایی (دیسبیوزیس): افراد مستعد تشکیل سنگ کلیه معمولاً تعداد کمتری از باکتریهای مفید (پروتلا) و تعداد بیشتری از باکتریهای مضر (باکتروئیدس) دارند.
- قارچها: بعضی قارچها مانند گونههای کاندیدا تولیدکنندۀ اگزالیک اسید هستند که بر میزان اگزالات در بدن اثر میگذارند. البته برای تأیید این فرضیه باید پژوهشهای بیشتری انجام شود.
۱۱ـ عارضههای سیستمی
اختلالهای سیستمی با تغییر دادن ترکیب ادرار احتمال تشکیل سنگ کلیه را افزایش میدهند. عارضههای سیستمی زیر در ایجاد سنگ کلیه مؤثر هستند:
- نقرس: نقرس مرتبط با نوعی سندرم متابولیک است. یکی از ویژگیهای اصلی نقرس افزایش میزان اسید اوریک است که تشکیل سنگهای اوریک اسیدی یا کلسیم اگزالاتی را به دنبال دارد.
- چاقی: چاقی بر ترکیب ادرار اثر میگذارد. افزایش میزان اوریک اسید و کاهش pH ادرار از عوارض چاقی است.
- سیستینوری: سیستینوری اختلال ژنتیکی نادری است که غالباً در دوران کودکی شروع میشود. ابتلا به این اختلال موجب افزایش غلظت سیستین در ادرار میشود که به تشکیل سنگهای سیستینی در کلیه، حالب و مثانه منجر میشود.
افراد در معرض خطر سنگ کلیه
چند عامل احتمال تشکیل سنگ کلیه را افزایش میدهند؛ بعضی از این عاملها قابلتعدیل هستند و با تغییر رژیم غذایی و سبک زندگی میتوان بر آنها اثر گذاشت. سه عاملی که بالاترین ارزش را از نظر پیشبینی کردن احتمال تشکیل سنگ کلیه دارند، عبارت هستند از: سنگ کیسۀ صفرا، فشار خون بالا و بیماری کلیوی مزمن.
عاملهای خطر غیرقابلتعدیل:
- سن: سنگ کلیه مختص سن خاصی نیست، اما درصد شیوع آن در جوانان و کودکان پایینتر است. احتمال ایجاد سنگ کلیه همگام با بالا رفتن سن افزایش مییابد و در مردان در بازۀ سنی ۷۰ تا ۷۹ سال و در زنان در بازۀ سنی ۶۰ تا ۶۹ سال به اوج خود میرسد.
- جنسیت: سنگ کلیه و نرخ عود آن همواره در میان مردان شایعتر بوده است. البته این اختلاف در حال کاهش است.
- نژاد: سنگ کلیه در تمام نژادها مشاهده میشود، البته میزان شیوع آن در نژادهای مختلف متفاوت است. سفیدپوستان غیرهیسپانیک بالاترین درصد شیوع سنگ کلیه را دارند و هیسپانیکها، سیاهپوستان و آسیاییها در ردههای بعدی قرار میگیرند.
- ژنتیک: عارضههای ارثی خاصی مانند پرکاری پاراتیروئید، ناهنجاریهای ساختاری کلیه و سیستینوری احتمال ایجاد سنگ کلیه را افزایش میدهند.
- سابقۀ خانوادگی: ابتلای یکی از اعضای خانواده به سنگ کلیه احتمال دچار شدن بقیۀ خانواده به این بیماری، بهویژه سنگهای کلسیم اگزالاتی را افزایش میدهد.
عاملهای خطر تعدیلپذیر
- تغذیه: زیادهروی در مصرف مواد غذایی تولیدکنندۀ اسید، مانند پروتئین حیوانی، نمک و مواد قندی زمینهساز ایجاد محیط ادراری اسیدی میشود که برای تشکیل سنگهای کلسیم اگزالات و اوریک اسید مساعد است. این اثر در مردان قویتر از زنان است. همچنین کمبود کلسیم در رژیم غذایی به دلیل افزایش جذب اگزالات و بالا بردن غلظت آن در ادرار احتمال تشکیل سنگ کلیه را بالاتر میبرد.
- اختلالهای متابولیک: سندرم متابولیک با علائم خاصی مانند چاقی شکمی، بالا بودن قند، فشار خون و تریگلیسیرید، پایین بودن کلسترول «خوب» یا لیپوپروتئین کمچگال (HDL) و مقاومت به انسولین همراه است. این سندرم بر pH و ترکیب ادرار اثر میگذارد و احتمال ایجاد سنگ کلیه را افزایش میدهد. بیماری کبد چرب غیرالکلی و گونۀ پیشرفتهاش و استئاتوهپاتیت غیرالکلی نیز با اثرگذاری بر متابولیسم اگزالات افراد را مستعد ابتلا به سنگ کلیه میکنند.
- جراحی و بیماریهای گوارشی: عارضههایی مانند بیماری التهابی روده (IBD) و جراحی چاقی احتمال ایجاد سنگ کلیه را به دلیل مختل کردن جذب مواد مغذی و تغییر ترکیب ادرار افزایش میدهند.
- فعالیت بدنی: نشستن طولانیمدت ارتباط مستقیمی با افزایش درصد شیوع سنگ کلیه دارد و زمینهساز بروز دیگر عاملهای خطر سنگ کلیه مانند چاقی و اختلالهای متابولیک میشود.
- بارداری: تغییرات هورمونی و توقف جریان ادرار در اواخر بارداری و پس از زایمان آسیبپذیری در برابر ابتلا به سنگ کلیه را بهطور موقت افزایش میدهند.
- مشروبات الکلی: مشروبات الکلی نیز مانند گوشت قرمز و غذاهای دریایی حاوی پورینهایی هستند که در شکلگیری سنگهای اوریک اسیدی نقش دارند. نوشیدن الکل باعث چاقی، بالا رفتن فشار خون و کمآبی میشود. برآیند این عوامل موجب بالا رفتن احتمال تشکیل سنگ کلیه میشود.
- شرایط جوی: سنگ کلیه در مناطق گرم و خشک، بهویژه در میان مردان شایعتر است. علت این اثر احتمالاً کمآبی بدن و غلیظ شدن ادرار در آب و هوای گرم و خشک است. نوشیدن آب و تأمین آب موردنیاز بدن، قرار نگرفتن در محیطهای بسیار گرم و حفظ تعادل مایعات به کاهش خطر ابتلا به سنگ کلیه کمک میکند.
- سموم: تماس با موادی مانند کادمیوم، تریمتیلتین (مورد استفاده در تولید PVC)، اترهای اتیلن گلیکول (مانند چاپ سیلک اسکرین)، ملامین (مورداستفاده در مبلمان و پلاستیک) و N،N ـ دیاتیل متا تولامید (DEET، نوعی حشرهکش رایج) احتمال ایجاد سنگ کلیه را افزایش میدهد. استفاده از تجهیزات محافظ و به حداقل رساندن تماس با سموم خطر را کاهش میدهد.
باور اشتباهی در میان عموم مردم وجود دارد که قهوه و چای به دلیل مدر بودن باعث کمآبی بدن میشوند. اما واقعیت این است که این نوشیدنیها به آبرسانی بدن کمک میکنند و کافئین موجود در آنها حجم ادرار را افزایش میدهد. مطالعات نشان میدهد که مصرف روزانۀ قهوه خطر تشکیل سنگ کلیه را کمرنگتر میکند. برای مثال افزایش مصرف قهوه از یک به یک و نیم فنجان در روز احتمال ابتلا به سنگ کلیه را ۴۰ درصد کاهش میدهد. اگرچه این نتایج برای علاقهمندان به قهوه امیدوارکننده است، اما دلیلی ندارد که عادت نوشیدن قهوه را صرفاً برای پیشگیری از سنگ کلیه در خود ایجاد کنید.
تشخیص سنگ کلیه
فرایند تشخیص سنگ کلیه با بررسی دقیق پروندۀ پزشکی و معاینۀ بالینی شروع میشود. سپس تصویربرداری، در صورت امکان تجزیۀ سنگ و آزمایشهای خون و ادرار انجام میشود. پزشکان هنگام بررسی پروندۀ پزشکی بیماران به نکاتی مانند سابقۀ سنگ کلیه، درمانهای انجامشده، تغذیه و میزان مصرف مایعات توجه میکنند. پزشکان علت اصلی تشکیل سنگ کلیه را بر مبنای نتایج بررسیها و آزمایشهای فوق تشخیص میدهند و بهترین روشهای درمان و پیشگیری را توصیه میکنند.
تصویربرداری
پس از بررسی پروندۀ پزشکی و معاینۀ بالینی از روشهای تصویربرداری زیر برای تأیید تشخیص اولیه استفاده میشود:
- رادیوگرافی: اگرچه امروزه رادیوگرافی کمتر برای تشخیص سنگ کلیه به کار برده میشود، رادیوگرافی همچنان برای تمایز قائل شدن بین انواع سنگ کلیه مفید است. سنگهای کلسیمی وضوح بالایی در عکس دارند، اما سنگهای اوریک اسیدی در عکس دیده نمیشوند.
- سونوگرافی: سونوگرافی روش مؤثری برای تشخیص سنگ کلیه است، اما دقتش برای تشخیص سنگهای حالب کمتر است. مزیت مهم سونوگرافی این است که در این روش از اشعه استفاده نمیشود.
- توموگرافی کامپیوتری بدون مادۀ حاجب (NCCT): NCCT بهترین روش برای تشخیص سنگ کلیه است که تمام سنگ کلیهها را صرفنظر از اندازه، ترکیب یا محلشان نشان میدهد. ضمناً این روش برای تشخیص دلایل درد غیرمرتبط با دستگاه ادراری نیز مفید است.
آزمایش
ترکیبات سنگ کلیه را میتوان با هدف تعیین نوع سنگ و دلایل احتمالی ایجاد آن جداسازی کرد. پس از آن آزمایشهای تشخیصی دیگر انجام میشود.
آزمایش خون با اندازهگیری عوامل زمینهساز یا مهارکنندۀ ایجاد سنگ کلیه به تشخیص عارضههای مرتبط با سنگ کلیه کمک میکند. در پنل الکترولیت میزان الکترولیتها، کلسیم، کراتینین و اوریک اسید اندازهگیری میشود. با آزمایش هورمون پاراتیروئید نیز میتوان مشکلاتی مانند پرکاری پاراتیروئید یا اسیدوز توبولهای کلیوی را تشخیص داد. همچنین آزمایش خون برای تشخیص بیماریهای کلیوی مزمن، اختلالهای معدنی و استخوانی یا افزایش گردش سلولهای استخوانی مفید است.
آزمایش ادرار ۲۴ساعته برای تهیۀ طرح درمان شخصیسازیشده ارزشمند است. این آزمایش جزئیات مهمی را دربارۀ ترکیب ادرار، از جمله میزان کلسیم، اگزالات، اوریک اسید و سیترات موجود در ادرار در اختیار میگذارد و پزشک را از عادتها غذایی بیمار آگاه میکند. پزشک راهبردهای درمانی و تغذیهای را بر مبنای این اطلاعات تدوین میکند و توصیههای لازم را برای متعادلسازی ترکیب مواد شیمیایی ادرار به بیمار اعلام میکند. بهعلاوه در شرایطی که تجزیۀ سنگ ممکن نباشد، به کمک این آزمایش میتوان اطلاعات مفیدی را دربارۀ ترکیب سنگ به دست آورد. توصیه میشود حداقل دو آزمایش برای تأیید یافتهها و بازبینی طرح درمان انجام شود.
آزمایش ادرار تصادفی اطلاعات فوری را در اختیار میگذارد، اما فاقد جزئیات آزمایش ۲۴ساعته است. کشت ادرار در صورت وجود علائم عفونت ادراری توصیه میشود.
عوارض احتمالی سنگ کلیه
سنگ کلیه و عود آن بر امور مالی، سلامت روان و زندگی روزمره اثر میگذارد و به بروز عارضههای زیر دامن میزند:
- انسداد ادرار: سنگ کلیه گاهی جریان ادرار را مسدود میکند. فشار داخل کلیه به علت انسداد بالا میرود و اگر انسداد برطرف نشود، عوارضی مانند آسیب کلیوی و کاهش عملکرد کلیه بروز مییابد.
- بیماری کلیوی مزمن و مرحلۀ پایانی نارسایی کلیه: افراد دارای کلیۀ سنگساز بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری کلیوی مزمن هستند. این خطر برای افراد مبتلا به اختلالهای ژنتیکی یا سنگهای غیرکلسیمی پررنگتر است. انسداد، التهاب، عفونت و بعضی روشهای درمان از دلایل ابتلا به بیماری کلیوی مزمن به شمار میآیند. چنانچه بیماری درمان نشود، پیشرفت میکند و به نارسایی کلیه پیشرفته تبدیل میشود که درمانش مستلزم انجام دیالیز یا پیوند کلیه است.
- پوکی استخوان و بیماری متابولیک استخوان: افراد دارای کلیۀ سنگساز غالباً مقدار فراوانی کلسیم را هنگام دفع ادرار از دست میدهند، در نتیجه بدن کلسیم موردنیازش را از استخوانها استخراج میکند. به این ترتیب استخوانها ضعیف میشوند، خطر شکستگی افزایش مییابد و این وضعیت منجر به ابتلا به بیماریهایی مانند پوکی استخوان یا بیماری متابولیک استخوان میشود. این گروه از اختلالهای استخوانی متابولیسم عادی استخوان را مختل میکنند.
- نفرکتومی: سابقۀ ابتلا به سنگ کلیۀ شاخ گوزنی یا انجام چند جراحی به دلیل وارد کردن آسیبهای برگشتناپذیر به کلیه، احتمال ضرورت یافتن خارج کردن کلیه را افزایش میدهد.
- عفونتهای ادراری و عفونت خون یا سپسیس: سنگهای استروویتی بستر مناسبی برای باکتریها هستند و به همین دلیل زمینهساز عفونتهای مزمن میشوند و احتمال عفونت خون را به شدت افزایش میدهند. در چنین شرایطی مصرف طولانیمدت آنتیبیوتیک برای پیشگیری از عفونت خون ضرورت مییابد.
- سرطان: افراد با کلیۀ سنگساز بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطانهایی مانند کارسینوم سلولهای انتقالی هستند. همچنین کلیۀ سنگساز مردان را مستعد ابتلا به کارسینوم سلولهای کلیوی میکند.
- ناراحتیهای قلبی ـ عروقی: سنگ کلیه احتمال بروز مشکلات قلبی ـ عروقی از قبیل حملۀ قلبی و سکتۀ مغزی را افزایش میدهد. بیماری شریان کرونری قلب در آقایان با کلیۀ سنگساز شایعتر است، اما سکتۀ مغزی در بانوان شیوع بالاتری دارد.
روشهای درمان سنگ کلیه
درمان سنگ کلیه با هدف تسکین درد، خروج سنگ و برطرف نمودن دلایل زمینهای انجام میشود. اگرچه اصلاح تغذیه و سبک زندگی برای پیشگیری ضروری است، درمان سنگهای موجود غالباً مستلزم مصرف دارو و انجام عملهای پزشکی است. طرح درمان فردی بازتابی از پیچیدگی عارضه است و اثربخش بودنش همکاری گروهی متشکل از اورولوژیست، نفرولوژیست، پزشک عمومی و متخصص تغذیه را ایجاب میکند.
عملهای پزشکی
بسیاری از سنگهای کلیه به صورت طبیعی دفع میشوند، با این حال بعضی از سنگها با توجه به محل، اندازه، ترکیب و وضعیت سلامت عمومی بیمار به درمان نیاز پیدا میکنند. روشهای زیر برای درمان سنگ کلیه کاربرد دارند:
- استنتگذاری: استنت لولۀ باریک و منعطفی است که برای حفظ جریان ادرار و رفع درد یا فشار جایگذاری میشود.
- سنگشکنی با شاک ویو: در این عمل غیرتهاجمی از امواج صوتی برای خرد کردن سنگهای نرمتر و بزرگتر استفاده میشود تا قطعات ریزتر بتوانند راحتتر از طریق مجرای ادرار دفع شوند. موفقیت سنگشکنی ۵۰ تا ۹۰ درصد است. اگرچه این روش نرخ بروز عوارض پایین و دورۀ نقاهت کوتاهتری دارد، با معایبی مانند مصرف آنتیبیوتیک و آسیب احتمالی کلیه همراه است که در صورت تکرار درمان تشدید نیز میشوند.
- یورتروسکوپی: پزشک در این عمل با اسکوپی ظریف از طریق میزراه یا مثانه به حالب یا کلیه دسترسی پیدا میکند و سنگ را خرد یا خارج میکند. نرخ موفقیت یورتروسکوپی بسته به محل سنگ از ۵۰ تا ۹۰ درصد متغیر است. هرچند یورتروسکوپی درمان بسیار کارآمدی برای سنگ حالب است و تکرار درمان معمولاً کمتر ضرورت مییابد، نباید فراموش کرد که این روش نیازمند بیهوشی است و حداقل یکچهارم بیماران درد مربوط به استنت را حس میکنند.
- نفرولیتوتومی از راه پوست (PCNL): روش استاندارد برای درمان سنگهای بزرگتر از ۲ سانتیمتر یا سنگهای شاخگوزنی نفرولیتوتومی است که با ایجاد برشی کوچک برای برداشتن سنگ انجام میشود. نفرولیتوتریپسی گاهی با استفاده از نفروسکوپ انجام میشود و در آن از لیزر برای سنگشکنی استفاده میشود. نرخ موفقیت درمان بسته به محل سنگ ۷۰ تا ۹۵ درصد است. هرچند نفرولیتوتومی مؤثرترین روش درمان سنگ کلیه است، اما نباید از یاد برد که این روش تهاجمیترین عمل نیز به شمار میآید که با بالاترین نرخ بروز عوارض همراه است.
- پروپالسیون فراصوت یا دفع با امواج مافوقصوت: این روش درمان نوظهوری است که در آن از انرژی مافوق صوت برای جدا کردن سنگ و حرکت دادنش در مجاری ادرار استفاده میشود. اگرچه پروپالسیون روش نویدبخشی به نظر میرسد که احتمال عود را با حداقل خطر و عوارض کاهش میدهد، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) هنوز آن را برای استفادۀ عمومی تأیید نکرده است.
درمان دارویی
داروهای مختلفی برای تسکین درد سنگ کلیه، تسهیل دفع یا حل کردن گونههای خاصی از سنگ تجویز میشوند. متداولترین داروهای مورداستفاده برای درمان سنگ کلیه عبارت هستند از:
- داروهای مسکن: داروهای غیراستروئیدی ضدالتهابی (NSAIDs) نخستین داروهایی هستند که برای تسکین درد توصیه میشوند. داروهای مسکن مخدر یا اپیوئیدها در صورت اثربخش نبودن داروهای ضدالتهابی تجویز میشوند. استامینوفن درونوریدی به اندازۀ مورفین مؤثر است. کاهش فشار کلیه و خروج سنگ کارآمدترین روشها برای تسکین درد محسوب میشوند.
- داروهای دفعکنندۀ سنگ: مصرف آلفابلاکرهایی مانند تامسولوسین و مسدودکنندههای کانال کلسیم برای کمک به دفع سنگهای کوچک دیستال حالب توصیه میشوند. البته پزشکان دربارۀ کارآمدی این داروها اتفاقنظر ندارند.
- آنتیبیوتیکها: آنتیبیوتیکها سنگهای استروویتی و عفونت ادراری ناشی از آن را درمان میکنند. برای تجویز آنتیبیوتیک مناسب ابتدا کشت باکتری بر روی نمونۀ ادرار یا ماتریس سنگ انجام میشود. به این ترتیب ارگانیسم مولد عفونت به روشی مؤثر از بین برده میشود.
- درمان مبتنی بر حل کردن سنگ: این درمان زمانبر است، اثربخشی کمتری نسبت به روشهای دیگر دارد و برای گونههای خاصی از سنگ کلیه مناسب است. پتاسیم سیترات، آلوپورینول یا فبوکسوستات با قلیایی کردن ادرار به حل کردن سنگهای اوریک اسیدی کمک میکنند.
- درمان سنگهای استروویتی: استوهیدروکسامیک اسید که نوعی بازدارندۀ آنزیم اورهآز است، تنها داروی موردتأیید FDA برای درمان سنگهای استروویتی است. البته این دارو به دلیل همراه داشتن عوارض جانبی متعدد مانند حالت تهوع، التهاب عروقی ناشی از لخته شدن خون، راش پوستی و کمخونی همولیتیک به صورت محدود تجویز میشود.
تأثیر ذهنیت بر سنگ کلیه
ذهنیت نقش مهمی در مدیریت سنگ کلیه یا پیشگیری از آن دارد. ذهنیت رشد یا باور به این که با تلاش میتوان موجب بهبودی شد، تابآوری را بالا میبرد و اراده را تقویت میکند. به این ترتیب پایبندی به تغییرهایی مانند اصلاح تغذیه و تأمین مداوم آب بدن آسانتر میشود.
بسیاری از افرادی که کلیۀ سنگساز دارند از عاملهای خطر تغذیهای مطلع نیستند، اما با آموزش میتوان تغییرهای ماندگاری را ایجاد کرد. ذهنیت رشد به افراد کمک میکند تا این فرایند را با یافتن معنا و هدف با پشتکار دنبال کنند و آموختههایشان را با انگیزه در زندگی روزمره پیاده کنند.
ذهنیت رشد از طریق متمرکز کردن افراد بر راهبردهای بلندمدتی مانند نوشیدن آب بیشتر، کاهش مصرف اگزالات و متعادلسازی مصرف کلسیم راه را برای موفقیت هموار میکند. بالعکس ذهنیت ثابت انگیزه را سرکوب میکند و موجب میشود افراد تسلیم شرایطشان شوند یا آن را تغییرناپذیر بپندارند. ذهنیت رشد متمرکز بر سلامتی افراد را برای در پیش گرفتن رویکردی پیشکنشگرانه جهت کنترل خطر ابتلا به بیماری یا پیشگیری از آن توانمند میکند. چنین تغییر ذهنیتی به اندازۀ درمانهای پزشکی برای سلامت بلندمدت کلیه ضروری است.
روشهای طبیعی درمان سنگ کلیه
رویکردهای طبیعی میتوانند از طریق رفع علت زمینهای مکمل درمانهای پزشکی باشند، البته اثربخشی روشهای طبیعی برای تمام افراد و انواع سنگ کلیه یکسان نیست. حتی روشهای طبیعی نیز بدون عوارض جانبی نیستند. از این گذشته بعضی روشهای طبیعی برای عارضههای خاص مناسب نیستند. بنابراین پیش از شروع هر روشی باید با پزشک مشورت کنید.
الگوهای غذایی توصیهشده
تغذیۀ یکسانی وجود ندارد که برای تمام افراد مبتلا به سنگ کلیه مناسب باشد. بهترین رویکرد به نوع سنگ کلیه و نیازهای درمانی هر فرد بستگی دارد. متخصص تغذیه برنامۀ غذایی متعادلی را برای هر بیمار تهیه میکند.
کاهش مصرف اگزالات غالباً برای پیشگیری از سنگ کلیه کلسیم اگزالاتی توصیه میشود، البته رژیم غذایی باید با احتیاط تغییر داده شود تا پرهیزهای غیرضروری به بیمار تحمیل نشود. میوه و سبزیحات که غنی از فیبر، پلیفنولها و مواد مغذی هستند، ادرار را قلیایی میکنند و احتمال تشکیل سنگ کلیه را در حد چشمگیری کاهش میدهند.
فقط حدود نیمی از سنگهای اگزالاتی به دلیل رژیم غذایی نامناسب تشکیل میشوند، بنابراین حجم وعدههای غذایی نیز مهم است. برای مثال بهجای آن که مصرف غذاهای مغذی سرشار از اگزالات را قطع کنید، آنها را در وعدههای کوچکتر مصرف کنید، مثلاً یک قاشق غذاخوری دانۀ چیا یا یک مشت بادام هندی میل کنید تا غلظت اگزالات در محدودۀ مناسب باقی بماند.
مصرف اگزالات غالباً محدود به کمتر از ۱۰۰ میلیگرم در روز یا ۵۰ میلیگرم برای افراد مبتلا به بیماریهای خاص میشود. چنانچه کلسیم کافی دریافت کنید، مصرف حدود ۲۰۰ میلیگرم اگزالات در روز قابلقبول است. حتماً توصیههای پزشک را دربارۀ مقدار مناسب مصرف اگزالات رعایت کنید.
در جدول زیر فهرستی از غذاهایی را مشاهده میکنید که هر وعده از آنها بیش از ۱۰۰ میلیگرم اگزالات دارد. مصرف این غذاها را باید کاملاً قطع کنید یا کاهش دهید.
روش طبخ نیز میتواند مقدار اگزالات را در حد چشمگیری کاهش دهد. آبپز کردن سبزیجاتی مانند اسفناج اگزالاتهای محلول را تا ۸۷ درصد کاهش میدهد. خیساندن غلات، لوبیا یا دانهها باعث میشود اگزالات موجود در آنها وارد آب شود، این آب را باید دور بریزید.
رعایت توصیههای تغذیهای زیر نیز احتمال ایجاد سنگ کلیه را کاهش میدهد:
- رژیم دش: دش سرواژۀ عبارت «رویکردهای تغذیهای برای متوقف ساختن فشار خون بالا» است. رژیم دش خطر تشکیل سنگ کلیه را ۴۰ تا ۵۰ درصد کاهش میدهد. رژیم دش بر مصرف میوه، سبزی، آجیل، حبوبات، غلات سبوسدار و لبنیات کمچرب و کاهش مصرف مواد قندی، گوشت فرآوریشده و سدیم تأکید دارد.
- رژیم مدیترانهای: بسیاری معتقد هستند که رژیم مدیترانهای برای سلامت قلب مفید است. رژیم مدیترانهای که حاوی مقدار کمی گوشت قرمز و مقدار فراوانی غذاهای گیاهی است، احتمال تشکیل سنگ کلیه را کاهش میدهد. رعایت دقیق این رژیم بر اساس پژوهشها تأثیر معناداری بر کاهش خطر سنگ کلیه دارد.
- رژیم قلیایی: این رژیم افراد را تشویق میکند که ۸۰ درصد از رژیم غذاییشان را به غذاهای تولیدکنندۀ قلیا اختصاص دهند؛ مقدار مصرف غذاهای قلیایی بر اساس بار بالقوۀ اسیدی کلیه (PRAL) اندازهگیری میشود. این رژیم بین اسید و باز تعادل ایجاد میکند. رژیمهای تولیدکنندۀ اسید بار مضاعفی را به کلیهها و دیگر سیستمهای بافری کننده وارد میکنند که به ابتلا به اسیدوز و افزایش خطر تشکیل سنگ کلیه منجر میشود. اکثر غذاهای گیاهی قلیایی هستند، البته استثناهایی مانند اسفناج، توفو و بعضی حبوبات نیز وجود دارند. با انتخاب دقیق مواد غذایی میتوان pH ادرار را اصلاح کرد تا خطر تشکیل سنگ کلیه کاهش و سلامت کلیه بهبود یابد. نتایج مطالعات جانوری بیانگر این نکته است که رژیم قلیایی از طریق بهبود شرایط متابولیک از تشکیل سنگهای کلسیم اگزالاتی جلوگیری میکند.
الگوهای تغذیهای که باید از آنها پرهیز کرد
- رژیم غذایی با کربوهیدرات کم و پروتئین زیاد (LCHP): هر چند رژیم کمکربوهیدرات احتمال تشکیل سنگ کلیه را کاهش میدهد، اما نباید افزایش خطرهای ناشی از مصرف بالای پروتئین را از یاد برد. نتایج یک پژوهش ششهفتهای حکایت از آن دارد که بار اسیدی پس از رعایت رژیم LCHP در حد چشمگیری افزایش مییابد. همچنین این رژیم موجب کاهش تعادل کلسیم میشود که به نوبۀ خود خطر تحلیل استخوان را تشدید میکند.
- رژیم اتکینز: بر اساس نتایج یک پژوهش، تغییر رژیم غذایی به رژیم اتکینز کلسیم موجود در ادرار را تا ۶۱ درصد افزایش و سیترات ادرار را تا ۴۱ درصد کاهش میدهد.
- رژیم گیاهخواری (وگان): ارتباط مستقیمی بین رژیم گیاهخواری و افزایش احتمال تشکیل سنگ کلیه، بهویژه سنگهای کلسیم اگزالاتی وجود دارد. علت این ارتباط احتمالاً بالا بودن میزان اگزالات در غذاهای گیاهی و کاهش کلسیم به دلیل مصرف نکردن لبنیات است. کمبود مواد مغذی موجود در ویتامینهای د و ب۱۲، اسیدهای چرب امگا ـ ۳، آهن و روی (زینک) نیز از مشکلات مهم رژیم گیاهخواری به شمار میآیند.
درمانهای طبیعی و مکملها
- پروبیوتیکها: پروبیوتیکهایی مانند اگزالوباکتر فورمیژنز، سویههای خاصی از لاکتوباسیلوس و گونههای بیفیدوباکتریوم با تجزیۀ اگزالات موجود در روده، اگزالات ادرار را کاهش میدهند. باسیلوس سوبتیلیس نیز به پیشگیری از تشکیل سنگهای کلسیم اگزالاتی کمک میکند. کلونیسازی واژینال توسط گونههای مختلف لاکتوباسیلوس احتمال ابتلا به عفونتهای ادراری را از طریق رقابت با عاملهای بیماریزای مجاری ادراری کاهش میدهد. اثربخشی درمان به میکروبیوتای روده و نوع تغذیه بستگی دارد.
- چانکا پیدرا (فیلانتوس نیروری): این گیاه که به «سنگشکن» معروف است، از دیرباز برای درمان سنگ کلیه استفاده میشود. در پژوهشی که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، نوشیدن دو بار در روز دمنوش چانکا پیدار به مدت ۱۲ هفته تعداد و اندازۀ سنگهای کلیه را ۶۸ درصد در شرکتکنندگان کاهش داد. نتایج مطالعۀ منتشرشده در سال ۲۰۱۹ نیز حکایت از آن دارد که عصارۀ چانکا پیدار همراه با منیزیم و ویتامین ب۶ از تشکیل کریستالهای کلسیم اگزالات و چسبندگیشان جلوگیری میکند.
- سرکه: مصرف روزانۀ سرکه با افزایش دادن سیترات ادرار و کاهش دفع کلسیم از عود سنگ کلیه جلوگیری میکند. میزان مشخصی برای مصرف سرکه توصیه نشده است. با رقیق کردن سرکه میتوان از مینای دندان محافظت و از تحریک و سوزش گلو جلوگیری کرد.
- آبلیمو: آبلیمو اثری مانند پتاسیم سیترات دارد و مصرف روزانۀ ۸۰ میلیلیتر آبلیموی تازه سیترات ادرار را افزایش میدهد و به همین دلیل برای افرادی که مستعد تشکیل سنگهای کلسیمی کلیه هستند، مفید است. با نوشیدن آبلیمو با نی میتوان از مینای دندانها محافظت کرد.
- آلبالو: در پژوهشی که بر روی کودکان انجام شد، مشاهده شد که عصارۀ آلبالو به اندازۀ مکمل پتاسیم سیترات برای کاهش تعداد سنگها و کوچک کردنشان مؤثر است. بهعلاوه آلبالو pH ادرار را افزایش و غلظت اسید اوریک را کاهش میدهد. آلبالو به وفور به صورت شربت یا مکمل در دسترس است.
- پتاسیم سیترات: این عامل قلیاییکنندۀ بدوننسخه سیترات موجود در ادرار را افزایش میدهد. البته این مکمل باید تحت نظر پزشک مصرف شود تا از قلیایی شدن شدید ادرار جلوگیری شود. نوشیدن آب قلیایی نیز با خطرهای مشابهی همراه است. مصرف منابع غذایی پتاسیم سیترات راهکار بهتری است، مگر آن که پزشک دستور دیگری داده باشد.
- منیزیم: منیزیم سیترات، بهویژه در ترکیب با پتاسیم (پتاسیم ـ منیزیم سیترات) خطر عود سنگهای کلسیم اگزالاتی را از طریق قلیایی کردن ادرار و افزایش سیترات کاهش میدهد. گونههای دیگر منیزیم اثربخشی کمتری دارند.
- گیاهان و غذاداروها: کارآزماییهای بالینی بیانگر مفید بودن گیاهانی مانند تمشک، انار، گزنه و زیرۀ سیاه هستند. ترکیبات فعال شیمیایی موجود در گیاهان مانند کورکومین و اپیگالوکاتچین گالات (EGCG) که در چای سبز وجود دارند، نیز سودمند تشخیص داده شدهاند. این گیاهان را میتوان همراه با غذا، به صورت دمنوش یا مکمل مصرف کرد.
پایش در خانه
پایش پیشکنشگرانه در خانه به مدیریت خطر سنگ کلیه کمک میکند. در عین حال که مصرف مایعات مهم است، دفع ادرار به میزان حداقل ۲ لیتر در روز نیز ضروری است. تعریق شدید، تب، گرمی هوا، ابتلا به بیماریهای مختلف، مصرف داروهای گوناگون یا عاملهای دیگر حجم ادرار را کاهش میدهند و باعث غلیظ شدن ادرار و افزایش خطر تشکیل سنگ کلیه میشوند. اندازهگیری حجم ۲۴ساعته با استفاده از لیوان یا پارچ برای ارزیابی آبرسانی بدن و تشخیص بیماریهای احتمالی ارزشمند است. آزمایش pH ادرار در خانه با نوارهایی که به راحتی قابلتهیه هستند، اطلاعات مفیدی را دربارۀ خاصیت قلیایی یا اسیدی ادرار در اختیار میگذارد و به شناسایی استعداد سنگسازی مرتبط با بازههای اسیدیتۀ خاص ادرار کمک میکند.
آیا پیشگیری از سنگ کلیه ممکن است؟
عود سنگ کلیه دغدغۀ مهمی است که احتمال بروز آن در صورت برطرف نکردن عاملهای زمینهای ۱۰ تا ۲۳ درصد در سال است. احتمال عود سنگ کلیه به مرور زمان افزایش مییابد، به گونهای که ظرف ۵ تا ۱۰ سال به ۵۰ درصد و در طول ۲۰ سال به ۷۵ درصد میرسد. نرخ عود سنگهای استروویتی و اوریک اسیدی بالاتر است. آمار فوق و عوارض احتمالی بیانگر مهم بودن راهبردهای پیشیگرانۀ هدفمند است. فراموش نکنید که سنگ کلیه عارضهای اجتنابناپذیر نیست.
رفع دلایل زمینهای مانند تغذیۀ نامناسب، کمآبی و عدمتعادل متابولیک احتمال عود سنگ کلیه را در حد چشمگیری کاهش میدهد. تغییر سبک زندگی برای مثال مدیریت وزن نیز نقش مهمی در جلوگیری از عود سنگ کلیه دارد.
تغذیۀ مقرونبهصرفه و اصلاح سبک زندگی دو عامل بسیارمهم برای پیشگیری بلندمدت هستند که مسلماً بر مصرف مادامالعمر دارو ارجحیت دارند. اصلاح تغذیه بر شیمی ادرار اثر میگذارد، حالت فوقاشباع و اسیدیتۀ ادرار را اصلاح میکند و عاملهای سنگساز و بازدارنده را متعادل میکند. تعدیل این تغییرات متناسب با نیازهای فردی، نوع سنگ و نتایج آزمایشها محیط ادراری مناسبی را ایجاد میکند که برای سنگسازی مساعد نیست. البته داروهای لازم در صورت کافی نبودن روشهای دیگر برای پیشگیری از عود سنگ کلیه تجویز میشوند.
در ادامه چند توصیۀ مفید دربارۀ تغییر سبک زندگی و رژیم غذایی ارائه میشود.
توصیههای عمومی مربوط به رژیم غذایی
- نوشیدن آب و مایعات: روزانه ۵/۲ لیتر آب بنوشید تا ادرار رقیق شود و غلظت عاملهای سنگساز کمتر شود. نوشیدن ۳ لیتر آب در روزهای گرم تابستان توصیه میشود.
- مصرف غذاهای غنی از کلسیم: هر روز ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ میلیگرم کلسیم را با مصرف غذاهایی مانند لبنیات، سبزیجات، دانهها، ساردین، ماهی سالمون و لوبیای سفید دریافت کنید. به این ترتیب کلسیم به اگزالات موجود در روده متصل میشود و غلظت اگزالات در ادرار کاهش مییابد.
- کاهش مصرف سدیم: مصرف نمک را به ۲۳۰۰ میلیگرم در روز (حدود ۱ قاشق چایخوری) محدود کنید. در نتیجه غلظت کلسیم در ادرار کاهش و غلظت سیترات و pH ادرار افزایش مییابد.
- محدود کردن مصرف پروتئین حیوانی: مصرف روزانۀ پروتئینهای حیوانی را به ۸/۰ تا ۰/۱ گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن محدود کنید. رعایت این توصیه کاهش غلظت کلسیم و اوریک اسید و افزایش غلظت سیترات در ادرار را به دنبال دارد.
- افزایش مصرف میوه و سبزی: اکثر میوهها و سبزیجات ادرار را قلیایی میکنند، سیترات را افزایش میدهند و حاوی فیبر هستند. دریافت روزانه ۵ گرم فیبر تأثیر چشمگیری در کاهش خطر ایجاد سنگ کلیه دارد.
- کاهش مصرف اگزالات: مصرف غذاهای غنی از اگزالات را محدود کنید یا همراه با آنها مواد غذایی سرشار از کلسیم میل کنید تا جذب اگزالات کمتر شود.
- مصرف ماهی چرب یا روغن ماهی: مصرف روغن ماهی یا ماهیهای چربی مانند سالمون وحشی، ساردین و ماهی خالمخالی کاهش غلظت اگزالات و کلسیم در ادرار را به دنبال دارد.
- پرهیز از مصرف غذاهای فوقفرآوریشده: خودداری از مصرف این خوراکیها موجب کاهش سدیم، قند و اثرات اسیدیسازی میشود.
- مصرف متعادل کالری: پرهیز از پرخوری بهترین راهکار برای جلوگیری از دریافت کالری، سدیم، قند و پروتئین حیوانی اضافی است که کاهش عوارض مرتبط با چاقی را به دنبال دارد.
تغییرهای دیگر مانند میزان مصرف کربوهیدرات، زمان صرف وعدههای غذایی، مکملها و پروبیوتیکها با توجه به نیازهای هر فرد تعیین میشوند.
اصلاح سبک زندگی
- ورزش: ورزش منظم التهاب، مقاومت به انسولین، وزن و عدمتعادل متابولیک را کاهش میدهد.
- مدیریت استرس: کنترل استرس موجب کاهش هورمونی به نام کورتیزول میشود که در ابتلا به اختلالهای متابولیک و عود سنگ کلیۀ کلسیم اگزالاتی نقش دارد.
- خواب کافی: کمخوابی و بدخوابی تنش اکسایشی، التهاب و نگهداشت اسید اوریک را افزایش میدهد. تمام این عاملها خطر تشکیل سنگ کلیه را تشدید میکنند.
- ترک سیگار: نکشیدن سیگار و دوری از دود سیگار کاهش تنش اکسایشی و التهاب سیستمی را به دنبال دارد که موجب حفظ عملکرد کلیه میشود.
- کاهش مصرف الکل: زیادهروی در نوشیدن مشروبات الکلی باعث کمآبی و افزایش خطر ایجاد سنگ کلیه میشود. ضرر نوشیدن آبجو و شراب، البته در مقدار متوسط کمتر از نوشیدنیهای الکلی قوی است، در هر حال همواره باید مشروبات الکلی را با آب کافی مصرف کرد.