بیماری کم‌خونی یا «آنمی» نوعی بیماری نهان و در عین حال رایج است که بروز علائم آن معمولاً نادیده گرفته می‌شود. این بیماری می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر سلامت فرد داشته باشد، و بدین ترتیب، تشخیص زودهنگام آن از طریق آزمایش‌های منظم، امری ضروری برای مهار و درمان آن به شمار می‌آید.
مطالعه دانشگاه پزشکی لیمریک ایرلند در اوایل سال ۲۰۲۴ میلادی نشان داد که پزشکان اقدامات کافی برای غربال‌گری این بیماری را در پیش نگرفته‌اند. این پژوهش بر روی ۱۱۲.۱۸۱ بزرگ‌سال بالای ۱۸ سال انجام شد، نشان داد که ۱۲ درصد از شرکت‌کنندگان به بیماری کم‌خونی مبتلا بودند؛ عددی که بالاتر از انتظار بود.
این مطالعه نشان داد که میزان ابتلا به کم‌خونی تا سنین ۵۵ تا ۵۹ سال بین زنان شایع‌تر از مردان است و در سنین بالاتر، مردان بیشتری نسبت به زنان، کم‌خونی داشتند. میزان ابتلا به کم‌خونی با افزایش سن به مقدار قابل‌توجهی افزایش پیدا کرده، به‌طوری که ۳۳.۴ درصد از شرکت‌کنندگان بالای ۷۵ سال، به این بیماری مبتلا بودند. این مطالعه همچنین نشان داد که «با افزایش سن، میزان شیوع بیماری در مردان بیش از زنان بود».
بسیاری بیماران مبتلا به انواع قابل‌درمان کم‌خونی – ازجمله مواردِ ناشی از کمبود ویتامین ب-۱۲، اسیدفولیک و آهن – پیش از این مورد آزمایش قرار نگرفته و بیماری آن‌ها تشخیص داده نمیشود. در این مطالعه، کمتر از ۲۰ درصد از بیماران مبتلا به کم‌خونی از نظر کمبود ویتامین ب-۱۲ و اسیدفولیک مورد آزمایش قرار گرفته بودند، و فقط یک سوم آن‌ها در ملاقات بعدی پس از تشخیص بیماری آزمایش فقر آهن داده بودند.
طبق اطلاعات به‌دست‌آمده از پژوهش ملی سلامت و تغذیه در ایالات‌متحده، بیش از ۷۰ درصد از زنان باردار و کودکان مبتلا به کم‌خونی ناشی از فقر آهن تشخیص داده نمی‌شوند. مقاله منتشرشده در ژورنال سلامت عمومی آمریکا در سال ۲۰۲۲ نشان داد که دستورالعمل‌های فعلی در نظام سلامت ایالات‌متحده برای تشخیص کم‌خونی منسوخ و ناقص هستند.
کم‌خونی چیست؟
کم‌خونی وقتی رخ می‌دهد که تعداد گلبول‌های قرمز سالم خون کاهش پیدا کند و این مسئله منجر به کمبود دریافت اکسیژن توسط بافت‌ها و اندام‌های مختلف بدن می‌شود. هموگلوبین جزئی از گلبول‌های قرمز است که وظیفه رساندن اکسیژن به اعضای مختلف بدن را داشته نام دارد. آهن نیز «مؤلفه اصلی تشکیل‌دهنده هموگلوبین است».
عوامل زیادی ازجمله سوءتغذیه، بیماری‌های مزمن، اختلالات دستگاه گوارش یا اختلالات ژنتیکی می‌توانند منجر به کم‌خونی شوند. نحوه درمان کم‌خونی به عوامل زمینه‌سازِ بیماری بستگی داشته و می‌تواند شامل تغییر در رژیم غذایی، استفاده از مکمل‌ها و در موارد وخیم، استفاده از داروهای شیمیایی باشد.
انواع و علل ابتلا به کم‌خونی
کم‌خونی انواع و علل بسیار زیادی داشته و رایج‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر است:
- فقر آهن
به دلیل نقش اساسی آهن در تولید هموگلوبین، فقر آهن در بدن رایج‌ترین علت ابتلا به کم‌خونی به شمار می‌آید. فقر آهن معمولاً در نتیجه ازدست‌رفتن مقادیر زیاد خون، عدم مصرف غذاهای حاوی آهن یا عدم توانایی بدن در جذب آهن ایجاد می‌شود. کم‌خونی ناشی از فقر آهن می‌تواند در نتیجه خونریزی شدید در دوران قاعدگی، خونریزی معده-روده یا جراحات نیز ایجاد شود.
- کمبود ویتامین
کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین، در اثرِ فقر ویتامین‌های ضروری برای تولید گلبول‌های قرمز سالم ایجاد می‌شود. وجود ویتامین ب-۱۲ و اسید فولیک در بدن به ترتیب برای ایجاد گلبول‌های قرمز و شکل دادن به آن‌ها ضروری است. اگرچه کمبود ویتامین ب-۱۲ رایج نیست، اما می‌تواند بر تولید هموگلوبین تأثیر منفی بگذارد.
- کم‌خونی همولیتیک
در موارد کم‌خونی همولیتیک، میزان تولید گلبول‌های قرمز کُندتر از سرعت تخریب آن‌ها است و این مسئله منجر به کمبود گلبول‌های قرمز می‌شود.
- کم‌خونی آپلاستیک
کم‌خونی آپلاستیک نوعی بیماری نادر و در عین حال جدی است. در این حالت، آسیب به مغز استخوان منجر به کاهش توانایی بدن در تولید گلبول‌های قرمز می‌شود.
- کم‌خونی داسی‌شکل
کم‌خونی داسی‌شکل یکی از انواع این بیماری با علل ژنتیکی است که منجر به سخت و چسبنده شدن گلبول‌های قرمز، گرفتگی شریان‌ها و کاهش میزان ارسال اکسیژن به اعضای بدن می‌شود.
- بیماری‌های مزمن
برخی از بیماری‌های مزمن ازجمله بیماری‌های کبدی، سرطان و روماتیسم مفصلی می‌توانند منجر به کاهش میزان تولید یا افزایش سرعت تخریب گلبول‌های قرمز، و در نتیجه ابتلا به کم‌خونی شوند.
- بارداری
افزایش حجم خون و تشدید نیاز بدن به آهن برای رشد جنین می‌تواند از دلایل ابتلا به کم‌خونی باشد.
- اختلالات مغز استخوان
برخی از بیماری‌ها با تأثیر منفی بر مغز استخوان، ازجمله سرطان خون یا سندرم میلودیسپلاستیک می‌توانند با ایجاد اختلال در فرایند تولید گلبول‌های قرمز منجر به بروز کم‌خونی شوند.
علاوه بر موارد بالا، عوارض جانبی بسیاری از درمان‌های دارویی نیز باعث کم‌خونی می‌شود که برخی از آن‌ها را در ادامه مشاهده می‌کنید:
- داروهای شیمی‌درمانی و روش‌های درمان سرطان، ازجمله پرتودرمانی می‌توانند منجر به کم‌خونی شوند.
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، ازجمله ایبوپروفن و آسپیرین می‌توانند منجر به خونریزی گوارشی شوند.
- آنتی‌بیوتیک‌ها، شامل پنی‌سیلین و سفالوسپورین می‌توانند در برخی موارد باعث کم‌خونی شوند.
- بین داروهای ضد تشنج و کم‌خونی ارتباط وجود دارد.
- داروهای بازدارنده آنزیم مبدل آنژیوتانسین که از آن‌ها برای کاهش فشارخون استفاده می‌شود در بروز موارد خفیف کم‌خونی نقش دارند.
- داروهای ضد رتروویروسی که از آن‌ها برای درمان بیماری ایدز استفاده می‌شود نیز می‌توانند عامل بروز کم‌خونی باشند.
ابتلا به کم‌خونی در سنین بالا
نویسندگان این مطالعه در جمع‌بندی آورده‌اند که با توجه به آسیب‌پذیری بالای بیماران مسن، بار ابتلای گسترده جامعه به کم‌خونی بر نظام سلامت می‌تواند پیامدهای جدی برای این قشر داشته باشد.
مطالعه چاپ شده در ژورنال «Blood» نشان می‌دهد که کم‌خونی می‌تواند عامل خطری برای کاهش عملکرد شناختی مغز، بیماری‌های قلبی عروقی، بی‌خوابی و طولانی شدن زمان نقاهت باشد. علاوه بر این، کم‌خونی می‌تواند عملکرد اجرایی و کارایی بدن انسان را کاهش دهد. کمبود میزان هموگلوبین افزایش احتمال زمین خوردن و شکستگی استخوان‌ها را در پی داشته، و این امر بین سالمندان شایع‌تر است. طبق شواهد، کم‌خونی می‌تواند پیش‌زمینه افزایش احتمال مرگ‌ومیر بیماران نیز باشد.
علائم کم‌خونی
از علائم فیزیکی کم‌خونی می‌توان به خستگی و احساس ضعف، تنگی نفس و ضربان قلب نامنظم اشاره کرد.
دکتر رامیت سینگ سامبیال، پزشک عمومی و سرپرست بخش فوریت‌های دارویی در بیمارستان و موسسه قلب Metro در ایمیلی به اپُک تایمز گفت: «کاهش سطح اکسیژن خون می‌تواند منجر به خستگی مزمن شود و مبتلایان با کوچک‌ترین فعالیت بدنی دچار تنگی نفس می‌شوند. بدین ترتیب، فشار بیشتری به قلب برای رساندن اکسیژن بیشتر وارد می‌شود».
زردی پوست یا رنگ‌پریدگی ناشی از کاهش میزان هموگلوبین، سردی دست‌وپا و سردرد از علائم فیزیکی رایج کم‌خونی هستند. از اختلالات شناختی نیز می‌توان به کاهش سطح هوشیاری، عدم تمرکز، سرگیجه یا به‌اصطلاح «سبکی سر» اشاره کرد. نوسانات هیجانی و کلافگی نیز از اختلالات روانی ناشی از کم‌خونی به شمار می‌آیند.
کم‌خونیِ ناشی از فقر ویتامین ب-۱۲ یا اسیدفولیک می‌تواند منجر به التهاب زبان، خشک شدگی گوشه دهان و زخم داخل دهان شود. کمبود این ویتامین‌ها می‌تواند منجر به مشکلات بینایی و کاهش حافظه، دشواری در حفظ تعادل و جهت‌یابی، بی‌حسی اعضای بدن و گزگز دست و پا شود.
مواد غذایی مناسب برای درمان کم‌خونی
طبق گفته کتابخانه ملی پزشکی ایالات‌متحده، علائم کم‌خونی ناشی از سوءتغذیه و ضعف حاصل از آن را می‌توان به‌سادگی و با تغییر رژیم غذایی کاهش داد. افزودن مواد غذایی حاوی آهن و به‌ویژه پروتئین حیوانی می‌تواند منجر به کاهش فقر آهن شود.
دَن گَلِگِر، متخصص تغذیه در شرکت «آیگل نوتریشن» در ایمیلی به اپُک تایمز گفت: «بدن شما به منبع آهن قابل‌جذب نیاز دارد. بسیاری از منابع آهن غیرحیوانی از فراهمی زیستی مناسبی برخوردار نیستند؛ به زبان ساده یعنی بدن به‌راحتی نمی‌تواند از این منابع آهن استفاده کند».
بدن به‌راحتی می‌تواند آهن هِمی یا آهن حیوانی را جذب کند، اما آهن غیرِهمی موجود در منابع گیاهی، مانند عدس یا لوبیا به‌راحتی جذب بدن نمی‌شوند. با این حال ترکیب منابع آهن غیرهِمی با خوراکی‌های غنی از ویتامین ث، ازجمله مرکبات و سبزی‌ها می‌تواند منجر به افزایش امکان جذب آهن غیرحیوانی شود.
آقای گَلِگِر ادامه داد: «گوشت قرمز بهترین منبع آهن بوده و حاوی بیشترین مقدار آهن قابل جذب توسط بدن انسان است. به عبارت دیگر، بدن می‌تواند از کل محتوای آهنِ گوشت قرمز استفاده کند».
هنگام مصرف مواد غذایی حاوی آهن بهتر است از مصرف برخی نوشیدنی‌ها خودداری کنید. برای مثال فیتات موجود در چای و قهوه یا کلسیم محصولات لبنی از جذب آهن جلوگیری می‌کنند. پخت غذا در ظروف آهنی نیز می‌تواند منجر به بهبود تغذیه و جذب آهن شود.
اهمیت غربال‌گری و تشخیص زودهنگام کم‌خونی
عدم تشخیص و درمان کم‌خونی می‌تواند استقامت بدن را کاهش دهد، عملکرد شناختی مغز را دچار اختلال کند، و حتی منجر به بیماری‌های جدی ازجمله از کار افتادگی اعضای بدن و افزایش خطر مرگ شود.
دکتر سامبیال در این‌باره گفت: «کم‌خونی می‌تواند منجر به تندتپشی یا افزایش ضربان قلب شود، که به‌نوبه خود احتمال بیماری‌های جدی، ازجمله نارسایی قلبی را تشدید می‌کند. در موارد شدید، کم‌خونی می‌تواند منجر به زایمان زودرس و کم‌وزنی نوزاد در بدو تولد شود، و کم‌خونی مزمن می‌تواند تأثیر منفی بر میزان رشد و توانایی شناختی کودکان داشته باشد».
آگاهی نسبت به عوامل خطرزا، علل ابتلای رایج و علائم ابتلا به کم‌خونی می‌تواند گامی رو به جلو برای حفظ سلامتی در تمام سنین و گروه‌های جمعیتی باشد. علاوه بر تجویز آزمایش‌های منظم، بررسی احتمال فقر ویتامین‌های ب-۱۲، ب-۶ و اسیدفولیک نیز از اقدامات مفید در این زمینه هستند.
