آیا فلسطینیها هنوز پناهنده هستند؟
کلماتی مانند «پناهنده» و «اردوگاه پناهندگی» کمی گمراهکننده هستند و با واقعیات موجود سازگاری ندارند. مناطق مسکونی غزه که ۷۵ سال پیش پدید آمدند، با آن ساختمانهای قدیمی و ویلاهای بعضاً زیبا و خیابانهایش با نقشههای همانند خیابانهای دیگر، تفاوتی با مناطق اطراف خود ندارند و خانوادهها با نسل چهارم و پنجم خود آنجا زندگی میکنند. حائلی بین غزه و شهرهای مجاور وجود دارد اما جز آن همهچیز یکسان است.
الی اسپرلینگ، استاد انستیتوی اسرائیل در دانشگاه جورجیا، میگوید: «وقتی از اردوگاههای سنتی سازمان ملل برای پناهندگان صحبت میکنیم، تصور عموم مردم همان چادرهایی است که خیل عظیم پناهندگان را در مرزهای سوریه و دور از جنگ داخلی این کشور در خود جای دادهاند.»
«در آنجا چادر و زیرساختهای موقت هست که ظاهری شبیه به اردوگاه دارند.»
او افزود: «اگر آن اطراف قدم بزنید، میبینید اساساً چیزی وجود ندارد که رنگ و بوی اردوگاه پناهندگان را داشته باشد.»

کوبی مایکل، محقق ارشد مؤسسه مطالعات امنیت ملی دانشگاه تلآویو میگوید: «حتی در برخی اردوگاهها، مناطقی تفریحی با ویلاهای زیبا هست.»
اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی و رهبر حماس که در اردوگاه پناهندگان الشاطئ به دنیا آمد، در سال ۲۰۱۰ زمینی ساحلی در محله ریمال خریداری کرد. او از آن زمان در «کاخی» در قطر زندگی میکند. خانه او در غزه که بستگانش در آن زندگی میکردند، طی حمله هوایی ارتش اسرائیل در ماه نوامبر ویران شد.
دارایی خالص آقای هنیه که عمدتاً از مالیات ۲۰ درصدی حماس بر کالاهای وارداتی از طریق تونلهای مصر به دست آمده است، ۴ میلیارد دلار برآورد میشود.
آقای مایکل گفت که پناهندگان معمولاً بیتابعیت هستند؛ اما فلسطینیها مدارک مسافرتی و حتی گذرنامه دارند.
برآورد میشود که بین ۲.۱۸ تا ۲.۴ میلیون پناهنده فلسطینی در اردن ساکن هستند و گذرنامه اردنی دارند.
تشکیلات خودگردان فلسطین در جریان پیمان نافرجام اسلو در دهه ۱۹۹۰ تأسیس شد. فلسطین در سال ۲۰۱۲ از سوی مجمع عمومی سازمان ملل بهعنوان عضو ناظر پذیرفته شد اما حق رأی ندارد.
آقای مایکل گفت که آوارگان فلسطینی و ساکنان کرانه باختری و غزه که مثل همیشه آنجا زندگی میکردند، جزو آوارگان محسوب نمیشوند، شهروند فلسطین هستند و گذرنامه فلسطینی دارند.
خانم اکرم ضمن ابراز مخالفت اظهار داشت که مدارک مسافرتی آنها اعتبار چندانی ندارد و شامل حال همه فلسطینیهایی که در اردن زندگی میکنند نمیشود. او افزود که تشکیلات خودگردان فلسطین دولتِ رسمی نیست و فلسطینیها هنوز طبق قوانین بینالمللی «بیتابعیت» هستند.
آقای اسپرلینگ اما میگوید که مدارک فلسطینیها به آنها اجازه سفر میدهد اما این اسناد به اندازه گذرنامههای رسمی اعتبار ندارد.
آقای اسپرلینگ گفت یکی از اثرات منحصربهفرد اونروا این بوده که شمار آوارگان فلسطینی از ۷۰۰ هزار نفر در سال ۱۹۴۹ به ۵.۹ میلیون نفر افزایش یافته است.
فرزندان آوارگان معمولاً جزو پناهندگان لحاظ نمیشوند.
آقای مایکل گفت: «آوارگی فلسطینیان از پدران به فرزندان رسیده است. ما اکنون با نسل پنجم پناهندگان فلسطینی طرف هستیم. این مسئله در موارد مشابه دیده نمیشود.»
آقای مایکل افزود: «اگر کسانی را که در غزه، کرانه باختری و اردن زندگی میکنند از دسته پناهنده خارج کنیم، جمعیت واقعی پناهندگان- آنهایی که در مناطق حاشیهای سوریه و لبنان زندگی میکنند- به حدود ۳۰۰ هزار نفر کاهش خواهد یافت.»
او گفت: «اونروا از زمان تأسیس حتی یک پناهنده فلسطینی را هم اسکان نداده و بهجای رسیدگی به امور این افراد صرفاً جمعیتشان را افزایش داده است.»
خانم اکرم گفت: «چند گروه دیگر در سراسر جهان هستند که نسلهای بعدیشان همچنان پناهنده محسوب میشوند که برای نمونه میتوان به حدود ۹۰۰ هزار پناهجوی صحرای غربی اشاره کرد که در همسایگی الجزایر زندگی میکنند.»
اونروا چه میکند؟
در وبسایت رسمی اونروا چنین آمده است که این آژانس در زمینه آموزش ابتدایی و حرفهای، مراقبتهای بهداشتی اولیه، خدمات امدادی و اجتماعی، بهبود زیرساختها و اردوگاهها، تأمین مالی خُرد و خدمات اضطراری، «از جمله در جریان درگیریهای جنگی» به فلسطینیها خدماترسانی میکند.
این آژانس به ۱.۹ میلیون پناهنده خدمات بهداشتی میدهد، ۵۴۳ هزار دانشآموز را تحت پوشش دارد، به ۴۰۰ هزار پناهنده در قالب تور ایمنی اجتماعی رسیدگی میکند و تاکنون ۲۹ هزار وام خُرد اعطا کرده است. این آژانس به ۴۸۳.۵۰۰ فلسطینی که در جنگ داخلی یک دهه گذشته در سوریه آواره شدند، کمک کرده است.
آقای مایکل این پرسش را مطرح میکند که چرا اونروا هنوز به فلسطینیان ساکنِ اردن خدمات میدهد. «چرا اردن کار خدماترسانی به فلسطینیها را برعهده نمیگیرد؟ آنها شهروند اردن هستند. چرا تشکیلات خودگردان فلسطین به کسانی که در کرانه باختری زندگی میکنند خدمات نمیدهد؟»

او پاسخ به این پرسش را چنین توضیح میدهد: «اونروا به دنبال آن است که فلسطینیها تا ابد آواره و قربانی باشند و در اردوگاهها زندگی کنند.»
«اینکه فلسطینیها شهروند فلسطین باشند و تحت قیمومیت دولت خود زندگی کنند، پاسپورت فلسطینی داشته باشند و در عین حال پناهنده خوانده شوند، منطقی نیست. چطور ممکن است؟»
خانم اکرم اما می گوید که اونروا خدمات بشردوستانه خود را طبق اساسنامهاش ارائه میکند. کمیساریای پناهندگی سازمان ملل موظف است که برای ارائه راهحلهای پایدار با دولتها همکاری کند؛ اما اونروا چنین تعهدی ندارد. وظیفه اونروا این است که تا وقتی پناهندگان فلسطینی آواره هستند، به تأمین خوراک، پوشاک و سرپناه برای آنها بپردازد.
او افزود که آنها وظیفهای در قبال اسکان مجدد آوارگان ندارند و آنها از دید سازمان ملل باید در نهایت به کشوری برگردند که اکنون اسرائیل خوانده میشود.
خانم اکرم اظهار داشت که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل دائماً پناهندگان را جابجا میکند. «تنها ۱ درصد از پناهندگان جهان واجد شرایط اسکان مجدد هستند. اکثر آنها به دستور کمیساریای عالی پناهندگان در کشورهای میزبان میمانند و وضعیت فلسطین هم مشابه همین موارد است.»
اونروا نقش مهمی در اقتصاد فلسطین دارد. این سازمان ۳۳ هزار کارمند در غزه دارد که تقریباً همگی فلسطینی هستند و این مسئله در بین فعالیتهای سازمان ملل متحد در امور پناهندگان منحصربهفرد است. شغل خوبی هم به پناهندگان فلسطینی داده شده است.
آقای مایکل گفت: «اونروا به نهادی برای تداوم مناقشه اسرائیل و فلسطین بدل شده است. این آژانس نهادی ناکارآمد و فاسد است که کاملاً تحت کنترل حماس قرار دارد.»
او به ادعای گروگان آزادشده اشاره کرد که تقریباً دو ماه در اتاق زیرشیروانی یکی از معلمان اونروا نگهداری میشد.
آقای اسپرلینگ گفت: «بسیاری بر این باورند که اونروا بیش از اندازه به حماس نزدیک است. از آنجا که اکثر کارمندان این آژانس فلسطینی هستند، به نظر میرسد که حتی در سایه منشور اونروا به حمایت از سیاستهای حماس میپردازند.»
آقای اسپرلینگ معتقد است با وجود شمار زیاد فلسطینیانی که برای اونروا کار میکنند، شانس اندکی برای پایان دادن به بحران پناهجویان وجود دارد.
اونروا به درخواست اپک تایمز برای اظهارنظر در این رابطه پاسخی نداد. این آژانس در بیانیههای عمومی اخیر خود به ارتباط با حماس اشارهای نکرده است.
آنچه در مدارس غزه آموزش داده میشود
اونروا ۷۰۶ مدرسه دارد که بیش از ۵۴۳ هزار دانشآموز در آنها تحصیل میکنند. از این بین، ۳۸۰ مدرسه و حدود ۳۴۰ هزار دانشآموز در غزه و کرانه باختری هستند.
به گفته وبسایت اونروا، این مدارس «ارزشهای رَواداری (مدارا)، هویت فرهنگی و برابری جنسیتی» را ترویج میکنند.
«هدف اونروا این است که دانشآموزان پناهنده فلسطینی به رشد فردی رسیده و به انسانی با اعتمادبهنفس، مبتکر، پرسشگر، اندیشمند و روشنفکر بدل شوند تا از ارزشهای انسانی و رَواداری حمایت کنند، به هویت فلسطینی خود ببالند و به پیشرفت جامعهشان کمک کنند.»

با اینحال، یکی از نمایندگان سابق کنگره ایالات متحده چندی پیش نوشت که از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ که در کنگره حضور داشت، درباره آنچه که کودکان فلسطینی در مدارس اونروا میآموزند تحقیق کرده است.
استیو اسرائیل، سیاستمدار دموکرات نیویورکی و نماینده لانگآیلند، در ماه اکتبر در روزنامه یهودی فوروارد نوشت: «من روی دروس مدارس فلسطینی تحقیق کردم. کتابهای درسی را مرور کردم، با معلمان و دیپلماتها دیدار کردم و از وزارت امور خارجه خواستم که حساسیت بیشتری روی مسئله یهودیستیزی در کلاسهای درس خارجی داشته باشد.»
او گفت: «من از نزدیک شاهد بودم که به کودکان فلسطینی از سنین پایین آموزش میدادند که دنبال زندگی مسالمتآمیز با اسرائیل نباشند. کودکان در کتابهای درسی چنین چیزهایی را میخوانند و از معلمانشان هم چنین چیزهایی میشنوند. آنها براساس همین برنامههای درسی بزرگ میشوند. من و همکارانم در کنگره نتوانستیم واقعیت امر را تغییر دهیم.»
«اکنون که جهان از ویرانی تروریسمِ حماس باخبر شده است، توجه به آموزش کودکان فلسطینی بیش از هرچیزی ضرورت دارد.»
«تروریسمِ حماس ریشه در باورهایی دارد که از دههها قبل در سیستم آموزشی غزه به خوردِ دانشآموزان داده شده است.»
آقای اسرائیل همچنین به مقاله نیویورک تایمز در سال ۲۰۱۳ درباره مدارس غزه اشاره کرد. هم مدارس اونروا و هم مدارسی که تحت کنترل مستقیم حماس قرار دارند، از برنامه درسی تشکیلات خودگردان استفاده میکنند که اکنون بر کرانه باختری نظارت دارد.
آقای اسرائیل افزود: «اما حماس در غزه برنامههای فوقدرسی هم دارد و به کودکان آموزش نظامی میدهد و سعی میکند آموزههای ستیزهجویانه خود را در ذهن نسلهای بعدی بگنجاند.»
به نوشته روزنامه انگلیسی تایمز، در آن زمان ۴۶۵ هزار دانشآموز در غزه حضور داشتند. اونروا ۲۵۰ مدرسه در مقاطع اول تا نهم و حماس ۴۰۰ مدرسه در تمام مقاطع تحصیلی داشت و ۴۶ مدرسه خصوصی را هم اداره میکرد. در سال ۲۰۱۳، حماس دستور تفکیک جنسیتی مدارس از ۹ سالگی را صادر و هرگونه تماس بین مدارس و اسرائیل جرم اعلام شد.
آقای مایکل گفت این تلاشها نتیجه داده است. نظرسنجی دانشگاه بیر زیت فلسطین نشان میدهد که ۷۵ درصد از فلسطینیها از قتل عام هفتم اکتبر حمایت کردند.
«ما با جامعهای به شدت بیمار طرف هستیم که از هیچ چیزی آگاهی ندارد. اینکه ۷۵ درصد از کل جمعیت فلسطین از قتل عام هفتم اکتبر حمایت میکند، از پیامدهای ۳۰ سال مسموم کردن قلب و ذهن مردم است که به دست تشکیلات خودگردان فلسطین، حماس و اونروا انجام گرفته است.»
آقای مایکل گفت که آموزش جزو وظایف اونروا نبود. اما تقریباً ۶۰ درصد از بودجه سالانه ۱.۶ میلیارد دلاری این آژانس صرف امور آموزشی میشود.
«آنها در غزه و دیگر مدارس چه میکنند؟ آنها به کودکان غزه و کرانه باختری و بیتالمقدس شرقی یاد میدهند که از اسرائیل متنفر باشند و تصویری شیطانی از یهودیان ارائه میکنند. آنها کودکان را برای مقاومت در برابر اسرائیل و اِعمال خشونت علیه یهودیان آموزش میدهند.»
«آنها ذهن فلسطینیان را با دو مقوله مهم درگیر میکنند: حق بازگشت و مقاومت مسلحانه در برابر اسرائیل.
آنها برای استمراربخشی به وضعیت پناهندگی به کودکان میگویند «درست است که سالهاست اینجا زندگی میکنند، اما اینجا خانهشان نیست.» کودکان آموزش میبینند تا سرزمین اجدادشان را که اکنون در اختیار اسرائیل است، خانهشان بدانند و این به منزله تداوم مناقشات است.

خانم اکرم گفت: «اونروا در غزه شاید راهی جز همراهی با دولت میزبان نداشته باشد.»
خانم اکرم ادعاهای مربوط به آموزش شهادت، مقاومت و بمبگذاری انتحاری به کودکان را نادرست خواند اما بیان داشت که آژانسهای سازمان ملل متحد باید از برنامه درسی کشور میزبان استفاده کنند. این یعنی مدارس اونروا در اردن یا سوریه باید از همان برنامهای استفاده کنند که این کشورها در مدارس خود پیاده میکنند.
خانم اکرم گفت که صحبت از حق بازگشت به اسرائیل در مدارس اشکالی ندارد، زیرا از اول قرار نبوده اسرائیل کشور یهودیان باشد.
او اسرائیل را به تأسیس نظامی آپارتاید براساس مذهب متهم ساخت و نیازِ این کشور به سرزمینی یهودی در خاورمیانه را نامربوط دانست.
تونلها، سلاحها و موشکها
ارتش اسرائیل در نوزدهم دسامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد که از زمان آغاز جنگ، ۱۵۰۰ تونل و گذرگاه زیرزمینی حماس را پیدا کرده است. همچنین در ششم دسامبر ۲۰۲۳ اعلام شد که یکی از بزرگترین انبارهای تسلیحاتی غزه در نزدیکی یک مدرسه و بیمارستان کشف شده است.

سربازان اسرائیلی در تونلهای زیر دانشگاه الازهر در غزه به گونیهای شن با نشان «اونروا» و «آژانس توسعه جهانی ایالات متحده» دست یافته و در جعبههای امدادی اونروا در داخل خانهای در شمال غزه ۱۰۰ قبضه موشک پیدا کردند.
اسرائیل میگوید هزینه ساخت این زیرساخت عظیم که از آن برای حمله به اسرائیل در هفتم اکتبر و سالیان اخیر استفاده شده، از محل میلیاردها دلار کمک ارسالی به غزه تأمین شده است.
شاید بخشی از کمکهای بینالمللی به مقاصد مورد تأیید مانند مدارس و بیمارستانها برسد، اما این امر باعث میشود که حماس- که هزینهای بابت کمکهای دریافتی نمیپردازد- از درآمدهای مالیاتی خود و ۱۰۰ میلیون دلاری که سالانه از ایران میگیرد، در خرید تسلیحات استفاده کند. یک اقتصاددان اهل غزه به والاستریت ژورنال گفت که حماس ماهانه ۴۰ میلیون دلار درآمد مالیاتی دارد.
پس از آنکه اسرائیل محدودیتهای مربوط به واردات غزه را کاهش داد و اجازه ورود روزانه هزاران کارگرِ اهل غزه را به این کشور صادر کرد، حماس تعرفههای جدیدی وضع کرد. و پیش از حملات، حقوق کارمندان را کاهش داد.
اسرائیل، رئیس مؤسسه خیریه مسیحی ورلد ویژن اینترنشنال غزه را به اتهام ارسال ۵۰ میلیون دلار از پولهای این خیریه به حماس دادگاهی و محکوم کرد. محمد الحلبی، مدیر سابق این مؤسسه، به حمایت مالی از تروریسم محکوم شد و اکنون در حال سپری کردن حکم دوازده سال زندان است.
ورلد ویژن اینترنشنال گفت که تقریباً هشت سال است در غزه حضور نداشته و اتهامات وارده بیاساس است. آنها همچنین اعلام کردند که تحقیقات مستقل نشان داده که پولی از این مؤسسه به دست حماس نرسیده و آقای الحلبی درخواست تجدیدنظر داده است.
شواهدی که اسرائیل پس از حملات هفتم اکتبر به دست آورد، گویای همه چیز است. یک فیش حقوقی ۱.۲۶۰ دلاری- که در غزه حقوق بالایی محسوب میشود- در جیب یکی از مهاجمان جانباخته در کیبوتص بئری پیدا شد که به وزارت کشور فلسطین تعلق داشت.
همچنین یک جعبه کمکهای اولیه یونیسف- صندوق کودکان سازمان ملل متحد- در وانت متروکهای که در این حمله مورد استفاده قرار گرفته بود پیدا شد.

پس از دور قبلی درگیریها در سال ۲۰۱۴، اسرائیل، قطر و سازمان ملل متحد تلاش زیادی کردند تا اطمینان یابند که کمکهای قطر به فلسطینیها به دست حماس نمیرسد.
آقای اسپرلینگ گفت: «براساس شواهد نمیتوانم بگویم که اونروا پولی گرفته و آن را مستقیماً به مقامات حماس داده تا جیبهاشان را پر کنند. اما بهعنوان محققی که سالهاست این مناقشه را دنبال میکند، مطمئن هستم پولی که از طریق اونروا وارد نوار غزه میشود، به گسترش فساد دامن میزند و بخشی از آن صرف جنگافروزی میشود.»
پس از جنگ
وقتی جنگ خاتمه یابد چه خواهد شد؟ اسرائیل بعد از بازپسگیری نوار غزه باید تصمیم بگیرد که چه مدت در نوار غزه میماند، چه گروهی بر غزه حکومت میکند، اداره امور دولت دست چه گروهی میافتد و تکلیف اونروا چه خواهد شد.
آقای اسپرلینگ اظهار داشت که کشورهای عربی بهطور سنتی از هرگونه تجدیدنظر در مأموریت اونروا ممانعت میکنند.
آقای اسپرلینگ، از کارشناسان پیمان ابراهیم در دولت ترامپ، خاطرنشان کرد که اکثر کشورهای حوزه خلیج فارس و عربستان سعودی خواهان صلح با اسرائیل هستند، زیرا تجارت با این کشور و دریافت فناوری از آن به نفعشان است. بحرین و امارات پیش از این در سال ۲۰۲۰ به پیمان صلح با اسرائیل رسمیت دادند و بعد از آن نوبت به مراکش و سودان رسید.
به عقیده بسیاری، ترس از اینکه مذاکرات عربستان سعودی با اسرائیل در همین راستا باشد، حماس را به آغاز جنگی انتحاری با اسرائیل واداشته است.
با وجود ادامه روند صلح، آقای اسپرلینگ معتقد است که کشورهای عربی به این زودیها به تغییر نقش اونروا تن نخواهند داد.
او گفت: «آنها میخواهند تمرکزشان را روی تعاملات بیحاشیه بگذارند، حتی اگر این کار با بیانیههای عمومیشان در تناقض باشد.»
با اینحال، بسیاری از اسرائیلیها معتقدند که وقت بازنگری در روابط سر رسیده است.