وفاداری اودیسه در بازگشت به خانه و همسرش، پنه لوپه

نویسنده: واکر لارسون

وفاداری به یک موجود میرا

اگرچه مضمون وفاداری در سراسر شعر هومر جاری است، اما اوج وفاداری را در ازدواج بین اودیسه و همسرش پنه لوپه می‌‏بینیم. در ادبیات غرب، پنه لوپه نمونه‌‏ی بارز وفاداری است. او ۲۰ سال منتظر بازگشت شوهرش می‌‏ماند و با خواستگارانی که به دنبال غصب تاج و تخت اودیسه هستند مبارزه می‌‏کند. اگر زن دیگری جای پنه لوپه بود، از اودیسه دست می‌‏کشید و تسلیم فشارهای شدید برای ازدواج مجدد می‌‏شد، اما او امیدش را از دست نداد و به عهد ازدواج خود پایبند ماند.

قلب استوارش از آرزوی بازگشت شوهرش باز نمی‌‏ماند و گذشت زمان زخم دلتنگی او را التیام نمی‌‏بخشید و نور امید در دلش را خاموش نمی‌‏کرد. پنه‌‏لوپه ناله کنان می‌‏گوید: «تمام روز خودم را در آه و اشک غرق می‌کنم»؛ انگار که اودیسه همین دیروز به سفر رفته باشد.»

اودیسه نیز از دوری همسرش غمگین است. اگرچه وفاداری او به پای پنه‌‏لوپه نمی‌‏رسد، با این وجود قابل توجه است.

هنگامی که اودیسه در جزیره‌‏ای در دام حوری‌‏ای بنام کالیپسو گرفتار است، هومر در وصف حال اودیسه از عبارت «درد به درازا کشیده شده» استفاده می‌‏کند. کالیپسو او را برای همسری می‌‏خواهد، اما اودیسه در فراق پنه‌‏لوپه می‌‏سوزدو قلبش برای همسرش و بازگشت به خانه می‌‏تپد. هومر اودیسه را در جزیره‌‏ای به تصویر می‌کشد: «بر دماغه صخره‌‏ای دریایی نشسته بود، مثل همیشه در آنجا می‌‏گریست،/ قلبش را هق هق ناتمام و ناله و اندوه فراگرفته بود،/ با اشک‌های کورکننده به دریای بی‌حاصل نگاه می‌کرد.»

درست است که اودیسه از دوری پنه لوپه می‌‏گرید، اما در طول سفر به خانه با زنان دیگر همبستر می‌‏شود. اودیسه نمی‌‏تواند با بدنش به پنه لوپه وفادار بماند. با این حال، او وفاداری نهایی خود را وقتی به او ثابت می‌کند که تصمیمی حیاتی می‌گیرد؛ که نه تنها کالیپسو، که الهه‌‏ای  سطح پایین است رها کند، بلکه «جاودانگی» را به خاطر پنه‌لوپه از دست بدهد.

کالیپسو چنین با حیله‌‏گری اودیسه را وسوسه می‌‏کند که بماند، حتی پس از اینکه زئوس (خدای خدایان) به او دستور می‌‏دهد که او را رها کند:

«به سلامت! / اما اگر می‌‏دانستی در اعماق، چه دردهایی/ قرار است که جامت را پیش از رسیدن به آن ساحل پر کنند/ همین جا می‌‏ماندی، در خانه‌‏مان و در کنار من/  جاودانه می‌‏شدی. به همان اندازه که آرزوی دیدار همسرت را داری،/ کسی که تمام روز در غم و حسرت فراقش می‌‏سوزی … و با این حال/ من به جرات می‌‏گویم که چیزی از او کم ندارم / نه در چهره و نه در اندامم. اما این واقعیت ندارد،/ چگونه زنی میرا می‌‏تواند با الهه‌‏ای نامیرا رقابت کند؟/ چگونه؟ با وجود میرایش؟ با زیبایی‌‏اش؟»

پاسخ درخشان اودیسه چنین است:

اودیسه که خود میراست، پاسخ داد: «آه، ای الهه بزرگ! خواهش می‌‏کنم از من عصبانی نشو. هر آنچه می‌‏گویی درست است؛ به خوبی می‌‏دانم./ پنه لوپه‌‏ی خردمند من را بنگر. از همه لحاظ از تو بس کمتر است،/ در زیبایی، در قد و قامت. هر چه باشد او میراست/ اما تو، هرگز پیر نمی‌شوی و نمی‌میری./ با این حال، من تمام روزهایم در این حسرت می‌‏سوزم و می‌‏گدازم-/ که به خانه سفر کنم و طلوع بازگشتم را ببینم.»

آنچه که پاسخ اودیسه را برجسته می‌‏کند، این است که ادیسه نظر الهه را انکار نمی‌‏کند – او زیباتر و دلربا‌‏تر از پنه‌‏لوپه است. او جاودانه است، برخلاف همسر اودیسه، که قرار است پیر شود و بمیرد. اودیسه همه اینها را تصدیق می‌‏کند، با این حال او پنه لوپه را انتخاب می‌‏کند.

این زن با وجود تمام نقص‌‏هایی که دارد، هیچ کس نمی‌‏تواند جای آن روح منحصر به فردی را بگیرد، که اودیسه در تمام آن سال‌‏های پیش به عنوان شریک زندگی خود انتخاب کرده بود. اینجا حقیقتی ژرف در مورد ازدواج و وفاداری می‌‏بینیم. همانطور که وندل بری در مقاله‌‏ای با عنوان «بدن و زمین» می‌‏گوید: «این در واقع یک مراسم عروسی است که بسیار شبیه مراسم ما است، که در آن اودیسه از زنانگی جاودانه‌‏ی یک الهه چشم‌‏پوشی می‌‏کند و عهد خود را به شرایط فانی ازدواج خود تجدید می‌‏کند.»

واقعا وقتی ازدواج می‌‏کنیم، باید چیزهایی را قربانی کنیم. قبل از ازدواج، همه ما تصوری از فردی ایده‌‏آل داریم که امیدواریم با او ازدواج کنیم. در شرایط معمولی، به نوعی مردان عاشق زنانگی هستند و زنان، مردانگی را دوست دارند. اما وقتی عاشق می‌‏شویم و ازدواج می‌‏کنیم، آن ایده آل انتزاعی باید خاص و ملموس شود. ما دیگر زن بودن یا مردانگی یا نمونه‌های جاودانه و بی‌نقصی از اینها را نیست که می‌‏پسندیم، بلکه این یک موجود خاص، شگفت‌انگیز، ناقص و فقط همین موجود را دوست داریم.

هومر به ما نشان می‌‏دهد که وفاداری واقعی به معنای رها کردن همه شرکای بالقوه دیگر است، حتی و به ویژه آن فرد «ایده آل» خیالی یا شاید واقعی؛ که جایی «آن بیرون‌‏ها»ست، آن الهه یا خدایی که مردم ممکن است خود را با تصورش گول بزنند و منتظرش باشند که جای همسر فانی‌‏شان را بگیرد. این ایده‌‏آل‌‏های تخیلی را باید فدای شخصی واقعی کرد، شخصی که حقیقتا به ما تعلق دارد.

هر چند این شخص یک خدا یا الهه نیست، اما به طرز عجیبی بسیار برتر از نسخه ایده‌‏آل ما از یک همسر است. همانطور که پنه‌‏لوپه به نحوی بسیار برتر از الهه‌‏ی توخالی کالیپسو است، که سعی می‌‏کند جای پنه‌‏لوپه را بگیرد. داستان اودیسه همه اینها را به تصویر می‌‏کشد.

ازدواج، نهادی ریشه‌‏دار

آخرین آزمایش پنه‌لوپه از هویت اودیسه در مورد بستر ازدواجشان است که این موضوع را معلوم می‌‏کند که آیا او همان مرد سابق است؟ آیا او فقط با جسم برگشته است یا با قلبش هم؟ آیا او به پنه‌‏لوپه و خانه‌‏شان وفادار است؟ پنه لوپه می‌‏بیند که اودیسه متوجه جابجا شدن تختخواب‌‏شان شده است. تختی که خودش بر درخت زیتون ساخته بود و پایه‌‏هایش در زمین بود و هیچ کس به جز اودیسه، پنه‌‏لوپه و خدمتکار محرم‌‏اش این راز را نمی‌‏دانست. بدین‌‏ترتیب اودیسه هویت پیشین خود و تغییر نکردنش را ثابت می‌‏کند.

بران می‌‏نویسد: «آزمایشی که او اکنون گذرانده است، آزمون هویت به معنای تحت‌‏اللفظی آن، یعنی همان خودش، است. او هنوز هم همان رفتاری را دارد که قبل از رفتن به تروی داشت، شوهرش مملو از عشق استوار و خاطرات ریشه‌‏کن نشدنی به همسرش است و با وفاداری به نهاد طبیعی ازدواج بازگشته است.»

وفاداری مستلزم بازگشتی مستمر و انتخابی دائمی است، با وجود همه سختی‌‏ها. اگر کسی وفادار باشد، شادی نیز باز خواهد گشت. بری می‌گوید: «آنچه ازدواج ارائه می‌دهد – و آنچه که وفاداری از آن محافظت می‌‏کند، امکان گذراندن لحظات با کسی است که یکبارانتخاب کرده‌ایم.»

او به ما یادآوری می‌‏کند که آن لحظات نمی‌‏توانند مستمر باشند. اودیسه و پنه لوپه برای مدت طولانی از هم جدا شدند. عشقشان به طور نمادین، بی‌‏حاصل، دردناک و بی‌‏پاداش است. اما وفاداری اودیسه و پنه‌لوپه زمانی پاداش می‌گیرد که شب عروسی دوباره‌‏ای را پس از وصال مشهورشان در پایان شعر اودیسه تجربه می‌‏کنند. در میانسالی، عشق آنها دوباره تازه و تجدید می‌‏شود. شور عشق با حرارت بیشتری حتی نسبت به زمانی که برای اولین بار ازدواج کردند، تکرار می‌‏شود. چنین تجربه‌‏ای تنها از طریق وفاداری به دست می‌‏آید.

بازگشت  … یا بازگشت به خانه … اما این کلمات یعنی چه؟

خانه جایی است که به آن تعلق داریم، مردم و مکان‌‏هایی که مال ما هستند و ما مال آنها هستیم. با این حال، این تعلق تنها در صورتی مفهوم پیدا می‌‏کند که از طریق انتخاب فعالانه ما صورت گرفته باشد و ما خود را متعهد و منطبق با محدودیت‌هایی که ما را مقید به یک مردم و یک مکان می‌‏کند، بدانیم. چنین تعهد و فداکاری مستلزم انتخاب، تأیید مجدد و بازگشت مداوم است.

هومر در «اودیسه» مفاهیم بازگشت و تعلق را عمیقاً آموزش می‌‏دهد. همان‌طور که اوا بران در کتاب «لحظه‌های هومریک» به ما می‌گوید، مفهوم واژه یونانی «نوستوس» یا«بازگشت» یک قهرمان به خانه بعد از سفری طولانی را می توان در داستان اودیسه درک کرد. اوا بران می‌‏نویسد که: «انواع مختلفی از بازگشت وجود دارد. آمدن به خانه، به سادگیِ زنده بازگشتن از دریا نیست. ممکن است به خانه برگردی اما آن من سابق نباشی.» هومر در «اودیسه» از نوعی بازگشت عمیق‌تر می‌‏نویسد – بازگشت همیشگیِ خود وفادار واقعی.

واکر لارسون: