کارشناسان معقدند که با توافق آتشبس بین جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار آرتساخ، عمر حکومت محلی خودمختار قرهباغ کوهستانی به پایان خود رسیده است. براساس این توافق نیروهای نظامی در این منطقه خلع سلاح خواهند شد. دولت ارمنستان و حکومت خودمختار آرتساخ بارها نگرانیهای خود را درباره برنامه جمهوری آذربایجان در «پاکسازی قومی» ارامنه در این منطقه مطرح کردهاند.
آرتساخ نام باستانی ارامنه برای قرهباغ کوهستانی است.
رسانههای ارمنی گزارش میدهند که در ۳۵ ساعت گذشته زیرساختهای حیاتی قرهباغ کوهستانی به دلیل تهاجم گسترده جمهوری آذربایجان از کار افتاده است. مردم به برق، اینترنت و دیگر شبکههای ارتباطی دسترسی ندارند. بسیاری از ساکنان قرهباغ کوهستانی به دلیل نگرانیهای امنیتی در زیرزمینها مستقر شدهاند و نمیتوانند نیازهای اساسی خود را تامین کنند.
به نوشته این رسانهها، تاریخ آرتساخ با خلع سلاح نظامی و تسلیم شدن دولت آرتساخ به پایان خواهد رسید و دولت آذربایجان با هدف از بین بردن پوشش قومی ارامنه «پاکسازی قومی» را روی دست خواهد گرفت.
دولت جمهوری آذربایجان روز ۱۹ سپتامبر اعلام کرد که حملاتی را به قرهباغ کوهستانی برای «مبارزه با تروریسم» آغاز کرده است و نیروهای نظامی این منطقه را خلع سلاح خواهد کرد.
در دومین روز درگیری در قرهباغ کوهستانی، رویترز به نقل از روبن واردانیان، رئیس سابق تشکیلات اجرایی ارمنیهای قرهباغ کوهستانی روز چهارشنبه ۱۹ سپتامبر گزارش داده است که با حمله نیروهای جمهوری آذربایجان حدود ۱۰۰ نفر در قرهباغ کوهستانی کشته و صدها تن دیگر زخمی شدهاند. ساعاتی بعد رسانهها گزارش دادند که با مداخله روسیه، آتشبس بین مقامات جمهوری خودمختار قرهباغ و جمهوری آذربایجان در ساعت یک بعدازظهر به وقت محلی برقرار شده است.
دولت ارمنستان اعلام کرد که این دولت هیچ دخالتی در توافق آتشبس نداشته است. سیانان گزارش داد که تا زمان توافق آتشبس میان مقامات، دستکم ۳۲ نفر کشته و ۲۰۰ نفر زخمی شدهاند.
جنگ اول قرهباغ بین سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴ به وقوع پیوست. براساس آمارهای رسمی حدود ۳۵ هزار نفر کشته شدند و صدها هزار نفر آواره شدند.
جنگ دوم قرهباغ در سال ۲۰۲۰ و به مدت ۴۴ روز طول کشید، در این جنگ حدود ۲۸۰۱ نظامی کشته و صدها نفر زخمی شدند. پس از این جنگ، روسیه، حدود دو هزار نیروی حافظ صلح را در این منطقه مستقر کرد. این کار برای جلوگیری از حملات آذربایجان و محافظت از کریدور لاچین، تنها راهی که قرهباغ را به ارمنستان وصل میکند، صورت گرفت.
اکنون ۱۲۰ هزار ارمنی در این منطقه زندگی میکنند که اکثریت جمعیت قرهباغ کوهستانی را تشکیل میدهند. بخاطر پوشش قومیتی ارمنی در این منطقه، بارها حکومت محلی آرتساخ در دهههای اخیر خواستار پیوستن به ارمنستان یا استقلال از جمهوری آذربایجان بوده است که همین موضوع یکی از دلایل تنشها میان آذربایجان، حکومت محلی آرتساخ و ارمنستان بوده است.
ژانا واردانیان، کارشناس سیاسی از ارمنستان در گفتگویی که با پیمان عارف معتقد است که وجود نیروهای نظامی برای ساکنان ارامنه در آرتساخ بسیار حیاتی بود. خلع سلاح نظامی در آرتساخ به این معناست که دیگر ارامنه نمیتوانند در این منطقه زندگی کنند.
ماجرای مرزهای تحمیلی و تنشها
سیر تاریخی تنشهای چند دهه اخیر در قرهباغ نشان میدهد که یکی از دلایل بوجود آمدن این تنشها به دوره اتحاد جماهیر شوروی سابق مربوط میشود. زمانی که شوروی سابق برای حفظ حاکمیت حزب کمونیست بر قلمرو خود، سیاست «مهندسی ملیتها» را اجرا کرد.
طبق این سیاست، شوروی مرزهای تحمیلی در جمهوریهای تحت نفوذش ایجاد کرد و جمهوریهای کوچک خودمختار تشکیل داد. این مرزبندیها با هدف از بین بردن یکپارچگی هویتی و یکدستی قلمرو سرزمینی این مناطق صورت میگرفت.
بر اساس این سیاست، روسیه دوره شوروی قسمت کوهستانی قرهباغ را که بیشتر ساکنانش ارمنی بودند، بهعنوان یک قلمرو خودمختار شناخت که به نام قرهباغ کوهستانی در حاکمیت جمهوری آذربایجان شکل گرفت، درحالیکه بیشتر ساکنان جمهوری آذربایجان آذری هستند. همچنین روسیه، جمهوری خودمختار نخجوان را که تکهای جدا از سرزمین آذربایجان محسوب میشد، جزو قلمرو جمهوری آذربایجان محسوب کرد. این تغییرات و خطکشیهای مرزی باعث چند دهه تنش بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان شده است و با گذشت زمان این تنشها ادامه دارد و گاهی پای ایران نیز بخاطر مرزهای مشترک با این دو کشور به تنشها کشیده میشود.
مصطفی خیری، دکترای روابط بینالملل از دانشگاه اصفهان در مقالهاش تحت عنوان «روسیه و مناقشه قرهباغ» نوشته است که مناقشه قرهباغ به عنوان جدیترین مشکل امنیتی در قفقاز جنوبی، بیش از دو دهه تداوم داشته است و وضعیت شکننده ناشی از وضعیت نه صلح و نه جنگ در این منطقه باعث میشود که احتمال تشدید مناقشه در این منطقه و تبدیل شدن آن به جنگی تمامعیار برای دو طرف درگیر جنگ وجود داشته باشد.
وی با اشاره به فرصتها و تهدیدهای مناقشه قرهباغ برای روسیه افزوده است که ایجـاد نـاامنی در مسیرهای صادراتی انرژی از دریای خزر به سوی بازارهـای غربـی و اسـتقرار نیروهـای روسـیه در منطقه قره باغ و در چارچوب نیروهای حافظ صلح را میتوان مهمترین فرصت پـیشروی کـرملین دانست.
سیاست تشدید اختلافات ارضی و جامعه بیطبقه
در صفحه ۳۸۲ کتاب ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز آمده است که استالین، دبیر کل حزب کمونیست شوروی در قالب «مهندسی ملیتها» طرح سهگانهای را به اجرا درآورد، اول اینکه اقدام به جابجایی دستهجمعی اقوام، تشکیل اقلیتهای متکثر در درون جوامع یکدست شرقی کرد. در مرحله دوم، وی از طریق کوچ اجباری تعدادی از اقوام شرقی از سرزمین اصلیشان به سایر جمهوریهای شرقی، هویتهای تجزیهشده و مستقل در بین اقوام مسلمان آسیای مرکزی و قفقاز ایجاد کرد. در مرحله سوم نیز از طریق تعیین مرزهای (تحمیلی) جمهوریهای شوروی، سیاست تشدید اختلافات ارضی و ترکیب ناهمگون قومی در یک واحد سیاسی را در پیش گرفت.
به باور صاحبنظران، رهبران حزب کمونیست شوروی امیدوار بودند که با اجرای این سیاستها بتوانند هویتهای ملی، قومی و زبانی را در میان جمهوریهای قلمرو شوروی کمرنگ کنند و ایده روسیسازی هویتی و زبانی را اجرا کنند، این اقدامات را برای رسیدن به جامعه بیطبقه کمونیسم ضروری میدانستند. هر چند ایده روسیسازی هرگز تحقق نیافت و اتحاد جماهیر شوروی بعد از مدتی فروپاشید، اما سیاستهای رهبران حزب کمونیست شوروی مجموعهای از درگیریها و خشونتها را در قفقاز جنوبی بنیان گذاشت. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ارمنستان و آذربایجان دو جنگ و یک درگیری بزرگ را بر سر منطقه قرهباغ پشت سرگذاشته است.
«خاک اسلام»
ایران کشوری است که مرز مشترک با کشورهای ارمنستان و آذربایجان دارد، در تنش اخیر قرهباغ، وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران از دو طرف خواست تا تنشها را از طریق گفتگو حل و فصل کنند. در واقع دولت ایران تلاش کرد تا موضعی بیطرف را در این درگیری داشته باشد.
پیمان عارف، کارشناس سیاسی در اینباره به اپکتایمز میگوید که «ایران جمهوری خودمختار قرهباغ کوهستانی را به رسمیت نمیشناسد و در نقطه مقابل، آنجا را به عنوان خاک آذربایجان به رسمیت میشناسد. جمله معروف آیتاله خامنهای که قرهباغ «خاک اسلام» است، بیانگر این موضع است. در واقع برای ایران حفظ مرزش با ارمنستان مهم است و سر آن تعارف ندارد و تعارف هم نشان نخواهد داد. همانطور که مقامات جمهوری اسلامی در دیدار با وزیرخارجه ترکیه (متحد دولت الهام علیاف) نیز گفتند که بر سر مرز بینالمللی ایران با ارمنستان به هیچ عنوان کوتاه نخواهند آمد، جمهوری آذربایجان میداند که اگر بخواهد دالان زنگزور را باز کند، با واکنش شدید ایران مواجه خواهد بود و مغایر حقوق بینالملل نیز است، بنابراین چنین کاری را نخواهد کرد.»
کارشناسان معتقدند که آتشبس در قرهباغ مانند آتشبسهای گذشته تضمینی برای عدم تکرار مناقشات در این منطقه نمیدهد.
به گفته عارف پیمان، «حمله جمهوری آذربایجان به قرهباغ کوهستانی به جنگ بزرگتری منجر نخواهد شد؛ چون هر سه کشور ایران، ترکیه و روسیه این منطقه را به عنوان بخشی از خاک آذربایجان به رسمیت میشناسند. هفته گذشته آقای پوتین در پاسخ به سوالی درباره موضع روسیه گفت: «زمانی که ارمنستان قرهباغ کوهستانی را بهعنوان خاک آذربایجان به رسمیت میشناسد، ما مسئولیتی در قبال آنجا نداریم و کاری از ما ساخته نیست.» بنابراین قرهباغ کوهستانی جنگ بزرگی را به وجود نمیآورد، اما زنگزور میتواند جنگ بزرگتری را به بار آورد که در ماههای گذشته نیروهای مسلح ایران واکنش موردنظر را نشان دادند. به نظر میرسد که دولت باکو در حال حاضر به دنبال ایجاد دالان زنگزور نباشد. در آخرین تحولات، باکو از ایران درخواست کرده بود که بجای باز کردن دالان زنگزور، ایران جادهای را بین خاک اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان در اختیار دولت باکو قرار دهد.»
با وجودی که جمهوری خودمختار نخجوان از نظر جغرافیایی به خاک ارمنستان متصل است و از نظر جغرافیایی جدا از جمهوری آذربایجان است اما شوروی سابق، نخجوان را به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت شناخت.
جمهوری آذربایجان به دنبال ایجاد مسیر اتصال از خاک این کشور به جمهوری نخجوان است و دالان زنگزور مفهومی در توصیف یک دالان حمل و نقل است که در صورت اجرا به آذربایجان امکان اتصال به نخجوان را از طریق استان سیونیک بدون ایستگاههای بازرسی ارمنستان فراهم میکند، اما اقدام آذربایجان برای ایجاد دالان زنگزور باعث قطع شدن مرز ایران با ارمنستان میشود. ارمنستان کشوری در تقاطع آسیا و اروپا است و زنگزور تنها منطقه مرزی است که دسترسی ایران به اروپا را فراهم میکند. از این جهت حفظ مرز با ارمنستان برای ایران بسیار مهم است.
