تحقیقات نشان می‌دهند که چرا خواب می‌بینیم، چه کسانی آن‌ها را بهتر به خاطر می‌آورند و چگونه می‌توان آن‌ها را بهتر به خاطر سپرد.
هرکسی به‌طور متوسط حدود یک سوم از عمر خود را در خواب سپری می‌کند. ذهن در حین خواب کل عالم را مجسم می‌کند که بعضاً درخشان و به‌یادماندنی است و بعضاً به محض بیداری به فراموشی سپرده می‌شود. چه می‌شد اگر می‌توانستیم با یادآوری اکثر خواب‌ها از این زمان ازدست‌رفته نهایتِ استفاده را ببریم؟
دانشمندان از مدت‌ها پیش درگیرِ این موضوع بوده‌اند که چرا بعضی‌ها خواب‌های خود را با جزئیات دقیق به خاطر می‌آورند و بعضی دیگر در یادآوری آن‌ها مشکل دارند. تحقیقات جدید درباره این‌که چرا خواب می‌بینیم، چه کسانی خواب خود را بیشتر به خاطر می‌آورند و چگونه حافظه خواب خود را تقویت کنیم، از این پدیده پیچیده رمزگشایی کرده‌اند.
خواب دیدن در طول تاریخ
بشر از هزاران سال پیش تاکنون درگیرِ معنی و مفهوم خواب‌های خود بوده است. برای نمونه، خواب در فرهنگ چین باستان به منزله پیامی از عالمِ غیب تلقی می‌شد که از آینده خبر می‌داد.
کاهنان مصر باستان کتاب‌های تعبیر خواب داشتند و تعابیر نمادین خواب‌ها را براساس آن‌ها حدس می‌زدند.
سنت تعبیر خواب بعدها به تحقیقات سامان‌یافته‌تری انجامید. مری کالکینز، فیلسوف و روان‌شناس آمریکایی، در سال ۱۸۹۳ دست به یک آزمایش زد. او سوژه‌های خود را هر شب به مدت ۶ هفته با روشن شدن هوا بیدار می‌کرد و از آن‌ها می‌پرسید که آیا خواب می‌دیدند یا خیر.
کالکینز در گزارش خود نوشت: «گاهی اوقات یک حرکت ساده مثل برداشتن کاغذ و قلم یا روشن کردن شمع باعث می‌شد که خاطره آن خواب از بین برود و سوژه بعد از تجربه خوابِ جالبی که کوچک‌ترین چیزی از آن را به خاطر نداشت، به یک خودآگاهی وسوسه‌انگیز برسد.»
تحقیق درباره خواب در اواسط قرن بیستم در قالب رشته علوم اعصاب قرار گرفت. کشف خواب با حرکات سریع چشم در سال ۱۹۵۳ نشان داد که واضح‌ترین خواب زمانی اتفاق می‌افتد که سوژه‌ها از حالت خواب با حرکات سریع چشم بیدار می‌شوند. این امر نشان می‌دهد که خواب دیدن مختص زمان خواب با حرکات سریع چشم است، اما تحقیقات حاکی از آن هستند که خواب دیدن در مراحل مختلف و در افراد مشخصی رخ می‌دهد.
چرا خواب می‌بینیم؟
به گفته جینگ ژانگ، محقق دانشکده پزشکی هاروارد و بیمارستان عمومی ماساچوست، خواب دیدن لازمه پردازش احساسات است. تحقیق اخیر او که در ژورنال گزارشات علمی نیچر انتشار یافته است، نشان می‌دهد که خواب دیدن نوعی «تراپی شبانه» است.
ژانگ و همکارانش در این مطالعه از داوطلبان خواستند که چند تصویر آزاردهنده مانند صحنه‌های خشونت یا فاجعه را در کنار چند تصویر خنثی مانند اشیاء روزمره تماشا کنند. کسانی که روز بعد خواب خود را به خاطر می‌آوردند، الگوی متمایزی داشتند: آن‌ها تصاویر آزاردهنده را دقیق‌تر به خاطر می‌آوردند، اما با مشاهده دوباره آن‌ها کمتر احساس ناراحتی می‌کردند. در عین‌حال، تصاویر خنثی و فاقد بارِ احساسی از حافظه آن‌ها پاک شده بود.
این یادسپاریِ گزینشی نشان می‌دهد که خواب دیدن به مغز کمک می‌کند تا تجربیات احساسی مهم را در اولویت بگذارد و پردازش کند. ژانگ معتقد است که انسان بدون خواب دیدن در «رویدادهای عاطفی گرفتار می‌شود» و نمی‌تواند تجربیات دشوار خود را پشت سر بگذارد.
با این‌حال، همه با این ایده که خواب مکانیزمِ درمان روان‌شناختی است موافق نیستند. دکتر کاتیا والی، استاد روان‌شناسی و دانشیار علوم اعصاب شناختی در دانشگاه اسکوده، نظر متفاوتی دارد.
والی به اپک تایمز گفت که خواب منعکس‌کننده سلامت عاطفی و روانی انسان است، اما تروما می‌تواند این فرایند را مختل کند و باعث شود که در حین خواب دائماً شاهد تکرار تجربیات جراحت‌بار خود باشیم و خاطره آن را به‌جای فراموشی «فعال و پویا» نگه‌داریم.
تحقیقات والی از «نظریه شبیه‌سازی تهدید» پشتیبانی می‌کنند؛ این‌که خواب دیدن به‌عنوان یک مکانیزم تکاملی ما را برای مواجهه با خطرات احتمالی آماده می‌کند. خواب‌ها مثل آموزش خلبانان در شبیه‌سازهای پرواز که قبل از مواجهه با شرایط اضطراری واقعی انجام می‌گیرد، باعث شکل‌گیری سناریوهای واقع‌بینانه‌ای می‌شوند که کمک می‌کنند از نظر ذهنی با تهدیدات روبه‌رو شویم. وقتی چالش مشابهی در زمان بیداری پدید می‌آید، این تمرین شبانه باعث می‌شود که آماده‌تر باشیم. مغز انسان در حین خواب یک تمرین واقعی را پشت سر می‌گذارد.
چرا بعضی‌ها خواب‌های خود را به خاطر می‌آورند؟
همه هر شب خواب می‌بینند، اما همه خواب‌های خود را به خاطر نمی‌آورند.
مطالعه مدرسه آی‌ام‌تی برای مطالعات پیشرفته در ایتالیا در سال ۲۰۲۵ نشان داد که به خاطر آوردن خواب‌ها از تعامل بین خصوصیات شناختی، نگرش‌های شخصی و پویایی خواب حکایت دارد.
محققان دریافتند که چندین مقوله اعم از عوامل محیطی یا خصوصیات فردی بر ظرفیت حافظه خواب ما تأثیر می‌گذارند.
محققان نتیجه گرفتند داوطلبانی که مستعد خیال‌پردازی و حواس‌پرتی هستند و نگرش مثبتی نسبت به خواب دیدن دارند، احتمالاً خواب‌های خود را به خاطر می‌آورند.
والی، که نقشی در این مطالعه نداشت، گفت: «ویژگی‌های فردی پذیرشِ تجربه، خلاقیت و مرزهای روانی باریک با افزایش احتمال یادآوری خواب‌ها ارتباط دارد، اما روان‌رنجوری با یادآوری کابوس‌ها در ارتباط است.»
داوطلبان جوان‌تر و آن‌هایی که برای یک مدت طولانی با خیالی آسوده خوابیدند، عملکرد بهتری در به خاطر آوردن خواب‌های خود داشتند. داوطلبان مسن‌تر اغلب با این احساس بیدار می‌شدند که خواب دیده‌اند، اما خواب‌شان را فراموش می‌کردند؛ پدیده‌ای که تحت عنوان «رویای سفید» شناخته می‌شود.
فصل هم نقش بسزایی دارد. داوطلبان در زمستان نسبت به بهار و پاییز خواب‌های کمتری را به خاطر آوردند. نویسندگان گمان می‌کنند که این مسئله می‌تواند به دلیل نوسانات چرخه خواب، مواجهه با نور یا خلق‌وخوی افراد باشد.
خواب هم‌چون دریچه‌ای رو به آینده
تمدن چین باستان تنها فرهنگی نیست که می‌گوید خواب‌ها از آینده خبر می‌دهند.
اریک وارگو، نویسنده مقالات علمی که از دانشگاه اموری دکترای انسان‌شناسی گرفته است، به اپک تایمز گفت: «خواب‌های پیش‌گویانه یکی از مؤلفه‌های بسیار رایج تجربیات انسانی هستند. یک سوم تا نیمی از داوطلبان گزارش دادند که خواب‌های پیش‌گویانه داشته‌اند و تقریباً همه فرهنگ‌ها بر این باورند که این خواب‌ها حقیقت دارند.»
او معتقد است که حجم شواهد و اظهارات فردی برای انجام یک ارزیابی جدی کفایت می‌کند.
وارگو قوی‌ترین شواهد برای اثبات خواب‌های پیش‌گویانه را نه در آزمایشگاه‌های روان‌شناسی، که در تحقیقات نوظهور علم فیزیک در رابطه با مفهوم «علیت معکوس» می‌جوید. براساس این مفهوم، رویدادهای آتی می‌توانند گذشته را تحت تأثیر بگذارند. پیشرفت‌های اخیر در حوزه رایانش کوانتومی، زیست‌شناسی کوانتومی و فیزیک کوانتومی در این مورد هم‌گرایی دارند که اطلاعات می‌توانند در زمان به عقب بازگردند.
فرایندهای کوانتومی توضیح می‌دهند که مغز انسان در حین خواب به چه صورت اطلاعات را پردازش می‌کند. وقتی در حین خواب با حرکات سریع چشم رویا می‌بینیم، ساختار نورون‌ها با شکل‌گیری و تثبیت خاطرات بازیابی می‌شود. این فرایند به ریزلوله‌ها متکی است؛ ساختارهای لوله‌ای کوچک در سلول‌های مغزی که برخی از محققان آن‌ها را به رایانه‌های کوانتومی تشبیه می‌کنند.
به گفته وارگو، اگر ریزلوله‌ها واقعاً مانند رایانه‌های کوانتومی کوچک عمل کنند، می‌توانند اطلاعات را در زمان به عقب بازگردانند و باعث شوند که تجربیات آتی به شکل نامحسوس بر ما اثر بگذارند که در قالب خواب دیدن، خلاقیت یا الگوهای فکری ناخودآگاه متجلی می‌شود.
وارگو گفت: «به نظرم پیش‌آگاهی احتمالاً یکی از جوانبِ به خاطر سپردن است؛ به خاطر سپردنِ چیزهایی که به آینده تعلق دارند. خواب‌ها تداعیِ خاطرات آینده و رویدادهای اخیر (گذشته) هستند.»
چگونه می‌توانیم یادآوری خواب‌ها را تقویت کنیم
مطالعات مختلف نشان داده‌اند که داشتن دفترچه یادداشتِ خواب به یادآوری آن‌ها کمک می‌کند، همان‌طور که اگر آگاهانه نگرش خود را نسبت به یادآوری خواب‌ها تغییر دهیم.
از این گذشته، گیاه برنجاسف از قدیم به این معروف بوده که خواب دیدن و به خاطر آوردن خواب‌ها را تقویت می‌کند.
ژانگ، والی و وارگو توصیه می‌کنند که برای بهبود حافظه خواب به‌طور مستمر تمرین کنید. وارگو می‌گوید پس از ثبت جزئیات خواب‌ها در یک دفترچه تاریخ‌دار، یادداشت‌های صبح و روزهای قبل را پیش از خوابیدن مرور کنید. این یک راهکار مهم برای یادآوری خواب است که مردم اکثراً توجهی به آن ندارند. او ما را به تأمل درباره ارتباط بین خواب‌های ثبت‌شده در دفترچه یادداشت و تجربیات زندگی واقعی تشویق می‌کند.
وارگو همچنین توصیه می‌کند که به‌جای غرق شدن در مونولوگ‌های درونی و حواس‌پرتی‌ها، مدیتیشن روزانه را برای توسعه ذهن‌آگاهی و تمرکز آگاهانه در دستور کار قرار دهید. فاصله گرفتن از وسایلی که حواس‌تان را پرت می‌کنند، به تقویت تمرکز کمک خواهد کرد. ژانگ نیز توصیه می‌کند که بدون زنگ ساعت بیدار شوید، زیرا افزایش سطح کورتیزول بر اثر شنیدن صدای ناگهانی زنگ ساعت باعث می‌شود که فوراً خواب‌تان را فراموش کنید.
چه زودگذر باشند و چه واضح و شفاف و چه به فراموشی سپرده شوند و چه با دقت ثبت و ضبط شده باشند، خواب‌ها به‌نحوی ذهن و زندگی ما را شکل می‌دهند که تازه درحال پی بردن به ماهیت آن هستیم. خواب‌ها به شما کمک می‌کنند که احساسات‌تان را پردازش کنید، به ایده‌های جدید برسید، در مواجهه با خطرات واکنش مؤثرتری داشته باشید و شاید هم نیم‌نگاهی به آینده بیاندازید. با برخورداری از توجه کافی می‌توانید به تعداد بیشتری از دنیاهای رویایی خود دسترسی پیدا کنید.
امشب پیش از خواب از خود بپرسید: ذهن خواب‌آلوده شما چه چیزی را عیان خواهد کرد؟
