هویت در نوجوانی به‌معنی این است که فرد درباره خود چه فکر می‌کند، چه چیزی دوست دارد، چه کارهایی را می‌خواهد انجام دهد، و نسبت به مسائل مختلف چه احساسی دارد. به‌طور کلی هویت یعنی: «من چه کسی هستم؟»
نوجوانی پلی بین دوران کودکی و بزرگسالی است که در این مسیر افراد ارزش‌ها، باورها و ماهیت وجودی خود را کشف می‌کنند و به‌مرور نسبت به آن تعهد پیدا می‌کنند. هویت‌یابی مرحله بسیار حیاتی در رشد روانی-اجتماعی انسان است و اگر کسی بتواند در این کاوش‌ها به نتیجه مطلوبی برسد، بحران هویت حل می‌شود و عزت‌نفسش افزایش پیدا می‌کند و به‌طور قطع در روابط شخصی و اجتماعی‌اش از ثبات خوبی برخوردار خواهد بود.
از دیدگاه روان‌شناسان، تغییر و تحولات این دوره سه مرحله دارد:
مرحله اول: فاصله گرفتن (۱۲-۱۴ سال)
در این مرحله نشانه‌های بلوغ جسمانی آغاز می‌شود و نوجوان علاقه زیادی به دوری کردن از خانواده دارد. در این دوران ما شاهد بهانه آوردن نوجوان هستیم، برای شرکت نکردن در دورهمی‌های خانوادگی یا بستن در اتاق و خارج نشدن‌های طولانی‌مدت. با افزایش این فاصله نقش گروه‌های همسالان بسیار پررنگ می‌شود.
مرحله دوم: جدایی تدارکاتی (۱۵-۱۷ سالگی)
در این مرحله چالش‌های نوجوان به اوج می‌رسد. علاوه بر تغییرات بدنی و جنسی، رشد مغز و توانایی‌های شناختی نیز همراه می‌شود. ارتباط عمیق با همسالان به‌همراه جدایی از ارزش‌ها و باورهای والدین است. در این مرحله نوجوان قوانین خانه را به چالش می‌کشد و میل به آزادی و مستقل شدن در او شعله‌ور می‌شود. به همین دلیل برای اولین‌بار از خودش میل به مستقل شدن را نشان می‌دهد.
مرحله سوم: ورود مجدد به مناسبات اجتماعی (۱۸-۲۰ سال)
اگر رشد نوجوان در مراحل قبل به‌صورت بهنجار شکل گرفته باشد، نوجوان به‌تدریج به‌عنوان فردی مستقل در مناسبات خانوادگی، تحصیلی، شغلی، اجتماعی و فرهنگی ظاهر می‌شود.
به موازات تغییرات جسمانی و روانی در نوجوان، فرایندی در حال شکل‌گرفتن است که روان‌شناسان به‌عنوان هویت از آن یاد می‌کنند.
جمیز مارسیا روان‌شناس کانادایی نظریه‌ای درباره تکوین هویت در نوجوانی ارائه داد. او دو معیار اصلی ـ کاوش و تعهد ـ را در چهار وضعیت هویتی مورد بررسی قرار داد. این چهار مرحله عبارتند از:
سردرگمی هویت:
نوجوان در این مرحله نه کاوش کرده و نه تعهدی دارد. این وضعیت اغلب با بی‌هدفی، بی‌ثباتی و سردرگمی در مورد آینده همراه است.
وقفه هویت:
نوجوان در حال کاوش است، اما هنوز به تصمیم قطعی یا تعهد نرسیده است. این مرحله با این‌که گاهی همراه سردرگمی است ولی می‌تواند مقدمه هویت موفق باشد.
تعهد زودرس:
بدون کاوش واقعی، نوجوان تعهداتی را پذیرفته که معمولاً از خانواده یا اجتماع گرفته است. در این حالت فرد معمولاً انتقادی به باورهای پذیرفته‌شده ندارد.
دستیابی به هویت:
نوجوان پس از کاوش فعالانه، به یک تعهد روشن در مورد ارزش‌ها، اهداف و باورهایش رسیده است. این وضعیت نشان‌دهنده رشد سالم هویت است.
همه نوجوانان الزاماً همه مراحل را طی نمی‌کنند. برخی ممکن است وارد تعهد زودرس شوند بدون کاوش، بعضی در سردرگمی بمانند و بعضی دیگر ممکن است از وقفه هویت عبور کنند و به هویت موفق برسند. تکامل هویت مسیر یکسانی ندارد و به شرایط خانوادگی، فرهنگی، شخصیتی و تجربیات زندگی بستگی دارد.
عوامل مؤثر در شکل‌گیری هویت در نوجوانان
اگرچه ایجاد هویت شخصی یک کار بسیار شخصی و خصوصی به‌نظر می‌رسد، اما به‌شدت اجتماعی است و به عوامل بیرونی و بین‌فردی مثل خانواده، جامعه و همسالان نیز مربوط می‌شود.
نژاد، فرهنگ، جغرافیا، قومیت و جنسیت به‌شدت در شکل‌گیری هویت تأثیرگذار است و از طرفی ارتباط با خواهر و برادر و والدین و همچنین همسالان نیز به هویت ما رنگ و بوی متفاوت می‌دهد.
اگر از والدین این روزها بپرسید قطعاً اضافه می‌کنند که شبکه‌های اجتماعی نقش بسیار مهمی در هویت نوجوانان دارند. و این موضوع بسیاری خانواده‌ها را نگران کرده است. درست است که امروزه نوجوانان ما بسیار مورد آماج رسانه‌ها هستند اما نباید ناامید شویم و احساس کنیم که قافیه را باخته‌ایم. نوجوان نیاز به دیده و شنیده شدن دارد. نیاز دارد که رابطه مثبت همراه با درک و همدلی داشته باشد. و اگر قرار باشد به‌خاطر تأثیر رسانه بخواهیم با آن‌ها وارد مبارزه شویم قطعاً بازنده خواهیم بود.
به‌نظر می‌رسد اگر نوجوان در خانواده و جامعه با داده‌های خوب و مناسب مواجه شود به‌راحتی می‌تواند دست به انتخاب‌گری بزند. مثلاً ما در ایران ادبیات، فرهنگ و تمدن غنی داریم که می‌تواند حس عزت‌نفس نوجوان را تقویت کند.
همین‌طور نباید نقش تجربه زیست گذشتگان را نادیده بگیریم. در طی قرن‌ها نوجوانان و جوانان در مسائل و مشکلات به یک پیر یا خردمندی رجوع می‌کردند. شاید این روزها گوگل، هوش مصنوعی و شبکه‌های مجازی این نقش را بازی کنند اما به‌هیچ‌عنوان کیفیت ارتباطات انسانی را ندارند. نوجوان بیش از هر چیزی به تفریح، لذت بردن و ارتباط نیاز دارد. اگر ما بتوانیم فضای مناسب برای آن‌ها ایجاد کنیم مطمئناً می‌توانند آن اطلاعات لازم برای شکل دادن به هویت خود را پیدا کنند.
