کبد انسان مانند ققنوسی که از خاکستر خود برمی‌خیزد، توانایی قابل توجهی در بازیابی خود دارد که در عمل باعث می‌شود این اندام حیاتی بدن پیر نشود.
توانایی‌های خود درمانی استثنایی
کبد که بزرگ‌ترین اندام داخلی بدن محسوب می‌شود، توانایی قابل توجهی در خودترمیمی دارد. حتی اگر ۹۰ درصد آن هم برداشته شود، میتواند مجدداً رشد کند و به اندازه اولیه خود برگردد و عملکرد طبیعی خود را بازیابد. علاوه بر آن، زمانی‌که بخشی از کبد جدا و پیوند زده می‌شود، در عرض چند هفته به اندازه اولیه خود بازمی‌گردد.
بر اساس مطالعه آلمانی جدیدی، عمر متوسط کبد صرف‌نظر از سن فرد، همیشه کم‌تر از ۳ سال است. قدرت بازآفرینی سلول‌های کبد تحت تأثیر افزایش سن قرار نمی‌گیرد که باعث می‌شود این اندام همیشه جوان بماند. در صورت حفظ سلامتی، افراد مسن هم می‌توانند کبدهایی جوان داشته باشند.
این توانایی‌های بازآفرینی برای بسیاری از نقش‌های حیاتی کبد ضروری هستند که از آن میان می‌توان به تولید صفرا، ساخت پروتئین پلاسما و کلسترول، تنظیم گلوکوز خون، فرآوری هموگلبین، سم‌زدایی خون، تنظیم لختگی و حذف باکتری‌ها از جریان خون اشاره کرد.
کبد این توانایی بازآفرینی خود را از کجا می‌آورد؟
دکتر برایان کسلر، متخصص طب ورزشی، کاهش درد و طب توان‌بخشی، در مصاحبه با اپک‌تایمز اشاره می‌کند که این توانایی بازآفرینی کبد از ساختار منحصربه‌فرد سلولی و تقسیم‌بندی لوب‌های داخلی آن می‌آید.
بخش‌های مختلف کبد به‌طور مستقل قادر به رشد مجدد هستند
کبد از چهار لوب تشکیل شده است که عبارتند از لوب‌های راست، چپ، دمی و مربعی و هر یک به‌طور جداگانه قادر به بازآفرینی خود هستند.
اگر یکی یا چند تا از لوب‌ها برداشته شوند، توانایی رشد مجدد نخواهند داشت.
از آن‌جا که سایر لوب‌ها پُرپروی (هایپرپلازی) جبرانی را آغاز می‌کنند، آن‌قدر تکثیر می‌شوند و کبد را بزرگ می‌کنند که به اندازه اولیه خود بازگردد و به این ترتیب، عملکرد لوب برداشته‌شده را بر عهده می‌گیرند. پس از بازسازی، شکل کلی کبد برای همیشه تغییر می‌کند، اما عملکردش کاملاً جبران می‌شود.
سلول‌های کبد تقسیم می‌شوند تا جایگزین بافت‌های آسیب‌دیده شوند
لوبول‌های کبد یا همان اجزای سازنده بافت کبد، یکی دیگر از رازهای قدرت تجدید‌پذیری این اندام را آشکار می‌سازند. لوبول‌ها از آرایش‌های شش‌ضلعی هپاتوسیت‌ها یا همان سلول‌های کبدی تشکیل شده‌اند که اطراف یک سیاهرگ مرکزی جمع شده‌اند. هر لوبول از سه قسمت تشکیل شده است که هر یک نقش مشخصی بر عهده دارند.
بر اساس مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱، هپاتوسیت‌های نواحی ۱ و ۳ وظیفه تولید آنزیم‌های سوخت‌وساز را بر عهده دارند که مسئول بقا و حفظ پایداری (هومئوستازی) هستند.
علاوه بر آن، محققان یک مسیر پیام‌رسانی را شناسایی کرده‌اند که سلول‌های ناحیه ۲ را فعال می‌کند تا بافت آسیب‌دیده سایر نواحی را ترمیم کنند. این ناحیه‌بندی امکان بازآفرینی هدفمند و کارآمد نواحی آسیب‌دیده را فراهم می‌آورد و توانایی بازسازی را به کبد می‌دهد. با وجود منحصربه‌فرد بودن هریک از این نواحی، ناحیه‌بندی این امکان را در اختیار سلول‌های کبدی قرار می‌دهد که عملکرد خود را بر اساس موقعیت مکانیشان تغییر دهند.
عوامل رشدی که به رشد سلول‌ها کمک می‌کنند
دکتر کسلر معتقد است توانایی بازسازی کبد به عوامل رشد به‌خصوصی نیاز دارد که هنگام آسیب‌دیدگی این اندام آزاد می‌شوند.
عامل رشد هپاتوسیت (HGF) و گیرنده آن که MET نام دارد، نقشی کلیدی ایفا می‌کنند. هپاتوسیت MET را فعال می‌کند که آغازگر تکثیر سلولی، مهاجرت و تشکیل رگ‌های خونی جدید در اندام‌ها، از جمله کبد، است. این امر مسیر ایجاد و بازسازی و بهبود زخم‌های بافتی را تسهیل می‌کند.
سایر سامانه‌های پشتیبانی
کبد برای بازسازی خود از چندین سامانه پشتیبانی دیگر نیز بهره می‌گیرد.
به عنوان مثال، شبکه گسترده عروق خونی کبد تأثیر قابل توجهی بر بازسازی‌هایی دارد که متکی بر ایجاد رگ‌های خونی جدید هستند. پس از آسیب، پلاکت‌ها در کبد جمع می‌شوند که حاوی عوامل رشد هستند. پروتئین انعقاد خون که فیبرینوژن نام دارد به پلاکت‌ها پیام می‌دهد که تجمع کنند و سطح پلاکت‌ها میتواند شاخصی از موفقیت بازسازی باشد.
سلول‌های ایمنی کبد، از جمله سلول‌های کشنده طبیعی T، سلول‌های کشنده طبیعی و سلول‌های تنظیم‌کننده T، با کاهش التهاب به بهبود بافت کمک می‌کنند (پی‌دی‌اف).
علاوه بر آن، ماتریکس خارج سلولی (ECM) که داربستی پویا در اطراف سلول‌های کبدی است، دائم و به ویژه در هنگام ترمیم آسیب، در حال بازسازی سلول‌ها است. ماتریس خارجی سلولی با ایجاد ساختاری از جنس آب، پروتئین و پروتئوگلیکان‌ها، از سلول‌های کبدی پشتیبانی می‌کند.
کبد چگونه خود را ترمیم می‌کند
بازسازی کبد در دو حالت اتفاق می‌افتد.
برداشتن جزئی از کبد
در هپاتکتومی جزئی، بخشی از کبد برای درمان تومور، سرطان یا پیوند کبد برداشته می‌شود. هدف از این کار بازیابی تعداد سلول‌های کبدی از طریق تکثیر و بزرگ شدن کبد و رسیدن آن به جرم اولیه‌اش است.
زمانی‌که فرد سالمی کبدش را اهدا می‌کند، کبد بیمار گیرنده با بخشی از کبد سالم اهداکننده جایگزین می‌شود.
پس از جراحی، هم کبد اهداکننده و هم کبد گیرنده بازسازی می‌شوند و در عرض چند هفته به اندازه اولیه خود می‌رسند.
فعال‌سازی سلول‌های کبدی برای ترمیم بافت
آسیب‌های کبدی ناشی از مسمومیت، ویروس‌ها یا حملات ایمنی باعث التهاب می‌شوند و به این ترتیب، سلول‌های ایمنی تحریک می‌شوند که سیتوکین‌ها و عوامل رشد را آزاد، و بازسازی را آغاز کنند. سلول‌های کبدی نزدیک به محل آسیب، به‌سرعت تقسیم می‌شوند تا جایگزین سلول‌های از دست رفته شوند.
علاوه بر آن، کبد سلول‌های پوششی (اپیتلیال) کوچکی تولید می‌کند که می‌توانند متناسب با نوع بافت تکثیر شوند تا آن را ترمیم کنند.
در موارد جدی، اگر تعداد سلول‌های کبدی کافی نباشد، سلول‌های بنیانی کبدی فعال می‌شوند و متناسب با سلول‌های کبدی مورد نیاز تکثیر می‌شوند تا کبد را ترمیم کنند.
کبد دقیقاً می‌داند چه زمانی باید رشد کند و جمع شود
کبد میتواند میزان رشد و اندازه خود را به‌دقت کنترل کند و حتی در صورت نیاز کوچک شود.
برای مثال، مطالعه‌ای در بریتانیا نشان داد که پس از یک هفته روزه‌داری یک روز در میان، وزن کبد موش‌های آزمایشگاهی کاهش می‌یابد که بر سوخت‌وساز تأثیرگذار است. اما با از سرگیری تغذیه عادی، سلول‌های کبدی شروع به تکثیر می‌کنند و کبد به اندازه عادی خود بازمی‌گردد.
به همین ترتیب، رژیم‌های کم‌قند باعث کاهش گلیکوژن و جمع‌شدگی موقت کبد می‌شوند.
چه زمانی آسیب بازگشت‌ناپذیر است؟
علی‌رغم ظرفیت بازسازی کبد، برخی بیماری‌ها و مسمویت‌ها می‌توانند به سازوکارهای خودترمیمی آن آسیب بزنند و باعث آسیب دائمی شوند.
با وجود آن‌که کبد داروها و سموم را می‌سوزاند، مصرف بیش از اندازه الکل و برخی داروها میتواند آسیب‌هایی به کبد بزند که خارج از توانایی خودترمیمی آن هستند. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن، آمیودارون (برای مشکلات ضربان قلب)، قرص‌های ضد بارداری، استاتین‌ها، داروهای ضد تشنج و دوز بالای نیاسین (ویتامین ب۳) از جمله این داروها هستند.
آسیب‌های جدی مکرر باعث بزرگ‌تر شدن بافت زخم می‌شود که فیبروز نام دارد و میتواند منجر به سیروز تبدیل شود که آسیبی دائمی است و عملکرد کبد را مختل می‌کند.
حفظ سلامت کبد از طریق حفظ تعادل و آگاهی، امری حیاتی در حفظ مادام‌العمر توانایی خودترمیمی این اندام حیاتی است.
چگونه می‌توان به خودترمیمی کبد کمک کرد
دکتر کسلر می‌گوید: «برای تسریع بازسازی کبدی، در وهله اول باید هر آن‌چه را که باعث آسیب می‌شود، متوقف کرد.» با استفاده از این راه‌ها می‌توان سبک زندگی سالمی را در پیش گرفت:
– پرهیز از الکل: دکتر سراب ستی، کبدشناس فارغ‌التحصیل هاروارد و استنفورد، در مصاحبه با اپک‌تایمز گفت: «کاهش مصرف الکل ضروری است، استفاده زیاد الکل میتواند باعث آسیب به کبد و توانایی خودترمیمی آن شود.»
– پرهیز از دخانیات: دخانیات خطر ابتلا به بیماری کبد چرب را افزایش می‌دهند که متداول‌ترین بیماری مزمن کبدی است.
– پرهیز از مواد مخدر: استفاده از موادی مانند آمفتامین‌ها، کوکائین، و قات که یک محرک گیاهی است، میتواند منجر به اختلالات کبدی، از اختلالات عملکردی خفیف گرفته تا از کارافتادگی ناگهانی، شود.
– مدیریت وزن: اضافه وزن خطر ابتلا به بیماری کبد چرب را افزایش می‌دهد که ۹۰ درصد افراد دارای چاقی مفرط به آن مبتلا هستند.
– غذای سالم: سبک زندگی سالم برای حفظ کبدی جوان ضروری است. دکتر ستی می‌گوید: «بهره‌مندی از رژیمی متعادل، سرشار از میوه، سبزیجات و غلات کامل را در بر می‌گیرد.» سیر هم ترکیباتی دارد که به سلامت کبد کمک می‌کنند.
درمان‌ها
درمان‌های نوظهور برای تقویت توانایی خودترمیمی کبد عبارتند از:
– مهندسی بافت کبد: هدف از این رویکرد پزشکی ترمیمی بازسازی، ترمیم، یا جایگزینی بافت آسیب‌دیده برای بازیابی عملکرد کبد و درمان بیماری‌های حاد یا مزمن کبدی است.
– داروهای مولکولی کوچک: این داروها با کمک به سلول‌های کبدی پیوندی در غلبه به محدودیت‌های اختلاطی [بین بافت جدید و قبلی]، به تکثیر آن‌ها کمک می‌کنند. این درمان یکی از گزینه‌های درمانی بالقوه برای آخرین مراحل بیماری‌های کبدی است.
– عوامل یاماناکا: این عوامل با تسریع بهبودی سلول‌های کبدی، به جوان‌تر شدنشان کمک می‌کنند. این عوامل سلول‌های بنیادی جنینی می‌توانند با برنامه‌ریزی مجدد سلول‌های کبد در داخل بدن، آن‌ها را جوان‌تر کنند.
– ریزکیسه‌های (وزیکول) برون‌سلولی سلول‌های بنیادی: سلول‌های بنیادی برخی نانوذرات زیستی را آزاد می‌کنند که به ریزکیسه‌های برون‌سلولی معروف هستند و آسیب را تعدیل می‌کنند و بهبودی را تسریع می‌بخشند.
