کمبود حدود ۳۶۰ قلم دارو، بدهی ۳۰ هزار میلیارد تومانی دولت به بخش درمان، گرانی افسارگسیخته دارو، فساد و مافیای دارو و ناامیدی از حل مشکلات حوزه بهداشت و درمان، وضعیت بغرنجی را برای نظام سلامت ایران رقم زده است.
این بحران، بهویژه برای مردم، به یک کلاف سردرگم بدل شده که پیامدهای آن بهطور مستقیم زندگی بیماران را تحت تأثیر قرار میدهد.
مشکل کمبود دارو در ایران قصه جدیدی نیست. با این حال، این بحران تا جایی پیش رفته که به یکی از عوامل اصلی فقر در کشور تبدیل شده است. نشریه «مدیریت اطلاعات سلامت» در سال ۱۳۹۰ گزارش داده بود که سالانه دهها هزار نفر به دلیل هزینههای درمان به زیر خط فقر میروند؛ روندی که همچنان ادامه دارد.
سخنگوی کمیسیون بهداشت مجلس نیز اخیراً هشدار داده که عدم اجرای تکالیف قانونی توسط دولت، وزارت بهداشت، سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی، وضعیت کمبود دارو را تشدید کرده و میزان مرگومیر ناشی از این بحران را افزایش داده است. به گفته او، دولت بهجای تخصیص ۱۰۵ هزار میلیارد تومان بودجه به وزارت بهداشت، تنها ۶۹ هزار میلیارد تومان آن را در نظر گرفته است. این کاهش بودجه، مشکلات تأمین مالی حوزه بهداشت را عمیقتر کرده است.
گرانی دارو: ضربه مضاعف بر دوش بیماران
اما مهمترین مساله ای که بیماران را درگیر خود کرده، مساله گرانی است.
اخیرا بین ۵۰ تا ۱۰۰ درصد به قیمت داروها افزوده شده است. صداوسیمای جمهوری اسلامی اخیرا گزارش کرد: «مثلاً قیمت یک قرص ۲۰ هزار تومانی به ۵۰ هزار تومان رسیده است. یک پماد که ۱۲ هزار و ۶۰۰ تومان بوده است، به ۳۷ هزار تومان رسیده است. دگزامتازون که ۷,۷۰۰ تومان بوده به ۱۹ هزار تومان رسیده است. سنسورهای قندخون از ۴ میلیون به بالای ۸ میلیون تومان رسیده و البته کمیاب شده است.»
با این وجود، محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت، درباره تأثیر تغییر نرخ ارز بر بازار دارویی گفت: «افزایش نرخ ارز ترجیحی از ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان به ۳۸ هزار و ۵۰۰ تومان در سال ۱۴۰۴ میتواند بازار دارویی کشور را تحتالشعاع قرار داده و باعث گرانی بیشتر دارو شود.»
این تصمیم میتواند وضعیت بیماران، بهویژه اقشار کمبرخوردار را وخیمتر کند. در حالی که بیش از ۷۳ کشور دنیا، عمدتاً در غرب، تحت سیستم مراقبتهای بهداشتی عمومی از مردم خود حمایت مالی میکنند، دولت ایران تنها چند قلم محدود از داروها را تحت پوشش بیمه قرار داده است.
در کنار گرانی، کمبود داروهای حیاتی، بهویژه برای بیماران خاص، وضعیت را بحرانیتر کرده است. بسیاری از شرکتهای داروسازی نیز از تولید برخی داروها به دلیل عدم صرفه اقتصادی خودداری میکنند. رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو سیاستهای دولت را عامل این وضعیت دانسته و تأکید کرده است که قیمتگذاری دستوری باعث کاهش تولید و تشدید کمبود دارو شده است.
بدهیهای معوق و چرخه مختل تأمین دارو
دولت ایران حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان به داروسازان بدهکار است و این بدهی سنگین، تولید دارو را بهشدت تحتتأثیر قرار داده است. محمد عبده زاده رئیس هیأت مدیره سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی ایران میگوید بدهی دولت با سرعت در حال افزایش است و در دی ۱۴۰۳ به ۳۴ هزار میلیارد تومان رسیده است. دولت مدعی است که بخشی از این بدهی را پرداخت کرده است ولی بخش درمان و داروخانه این ادعا را رد میکنند.
مافیایی که با جان مردم بازی می کند
محمدکاظم عطاری، پزشک و پژوهشگر اجتماعی، در گفتوگو با اپک تایمز فارسی، به ریشههای عمیق مشکلات حوزه درمان و دارو در ایران اشاره کرد و گفت: «فساد در تمامی بخشهای نظارتی، تولید و توزیع وجود دارد. معضل دارو در ایران نتیجه عملکرد مافیای دارو است که شرایط فعلی را رقم زدهاند. یکی از مهمترین بازیگران این عرصه بنیاد برکت است که بر اساس قوانین جمهوری اسلامی، تمامی عواید آن به رهبر جمهوری اسلامی تعلق میگیرد. این بنیاد، بهعنوان یکی از عوامل اصلی بحران دارویی کشور، نقش قابلتوجهی دارد.»
او درباره ساختار اقتصاد دارو افزود: «بازار دارو در ایران نه کاملاً دولتی است و نه رقابتی و سالم؛ بلکه بازاری انحصاری و مافیایی است. بنیاد برکت در زمان همهگیری کرونا صدها میلیارد تومان برای تولید واکسن دریافت کرد، اما به تعهدات خود عمل نکرد. اکنون که منابع مالی دوران کرونا کاهش یافته و سهم بازار این نهادها کمتر شده است، تلاش میکنند تا شرایط بازار را به نفع خود تغییر دهند. این وضعیت باعث از بین رفتن توان رقابت شرکتهای تولیدکننده مستقل شده و بسیاری از تولیدکنندگان واقعی مجبور به ترک بازار یا حتی مهاجرت شدهاند.»
مشکلات توزیع و فشار بر داروخانهها
از سوی دیگر، بدهی ۱۵ ماهه بیمهها به داروخانهها نیز باعث شده چرخه تأمین دارو مختل شود. این مشکلات مالی به کاهش تولید و توزیع دارو انجامیده و بسیاری از بیماران را از دریافت داروهای حیاتی بازداشته است. داروخانههای زیادی از پس هزینههای خود بر نمیآیند و برخی از آنها دست به کارهای مختلف میزنند تا سرپا بمانند.
عطاری به مشکلات توزیع دارو و وضعیت داروخانهها نیز اشاره کرد و توضیح داد: «داروخانهها برای تهیه دارو مجبورند مبلغ کامل را بهصورت نقد به شرکتهای توزیع پرداخت کنند. اگر نتوانند این مبلغ را نقدی بپردازند، از دریافت دارو محروم میشوند. در عین حال، بیمهها با تأخیرهای طولانی – حتی تا یک سال – با داروخانهها تسویه حساب میکنند. این مسائل سرمایه در گردش داروخانهها را نابود کرده و افزایش مداوم قیمت دارو و کالاهای بهداشتی فشار مضاعفی به آنها وارد کرده است.»
کیفیت پایین دارو: شکایات بیماران و ناکامی در عرصه بینالمللی
کیفیت پایین داروهای تولید داخل، مسئله دیگری است که بیماران و حتی پزشکان از آن انتقاد کردهاند. یونس عرب، رئیس انجمن تالاسمی ایران، اخیراً اعلام کرده است که داروهای داخلی برای بیماران تالاسمی عوارض جدی دارند و پزشکان از تجویز آنها خودداری میکنند. در همین حال، حضور ایران در یک نمایشگاه دارویی در امارات متحده عربی به دلیل کیفیت پایین محصولات داخلی لغو شد. اما دولت ظاهرا تنها به گفتار درمانی و تکرار وعده های همیشگی اصرار دارد.
محمدکاظم عطاری همچنین درباره کاهش بیشتر کیفیت داروها هشدار داد و گفت: «شرکتهای خصوصی که توان رقابت ندارند، به سراغ استفاده از مواد اولیه ارزانتر و بیکیفیت میروند. بهعنوان مثال، بهجای استفاده از مواد درجه یک جهانی، از مواد چینی و هندی بیکیفیت استفاده میکنند. نتیجه این روند، تولید داروهایی است که نهتنها مؤثر نیستند، بلکه عوارض خطرناکی هم دارند.»
او به نمونهای از تولید ناکافی مواد مؤثره دارویی اشاره کرد و افزود: «در خط تولید آمپول جنتامایسین که باید هزار میلیگرم ماده مؤثره استفاده شود، فقط ۲۰۰ میلیگرم مصرف شده است. چنین داروهایی باید معدوم شوند، اما در بازار عرضه میشوند.»
عطاری به مشکلات داروی نیتروگلیسیرین تولیدشده توسط شرکت فارابی اشاره کرد و گفت: «این دارو که برای جلوگیری از حملات قلبی تولید میشد، به دلیل بیکیفیتی، اثربخشی نداشت و حتی منجر به مرگ برخی از بیماران شد. در نهایت، این دارو از بازار جمعآوری شد و هیچ پیگیرد قانونی برای شرکت فارابی صورت نگرفت. در حالی که باید این شرکت مسئولیت کار خود را میپذیرفت.»
استانداردهای پایین و بازرسی ناکارآمد
با وجود این همه کاستی در صنعت دارو و درمان در ایران، بازرسی در این بخش بسیار ناکارآمد بوده و بعضا با فساد بالا دست و پنجه نرم میکند.
عطاری وضعیت استانداردها و بازرسیها در صنعت داروسازی ایران را اسفناک توصیف کرد و گفت: «حدود ۸۰ درصد از شرکتهای داروسازی ایران فاقد استانداردهای لازم هستند. بازرسیها نیز بهدرستی انجام نمیشود. در برخی موارد، تاریخ انقضای داروها با برچسبهای جعلی تمدید میشود و با پرداخت رشوه به بازرسها، این مسائل نادیده گرفته میشوند.»
او به نمونهای از توزیع سرمهای آلوده توسط شرکت داروسازی ثامن اشاره کرد که موجب مرگ تعدادی از بیماران دیالیزی شد و تأکید کرد: «با وجود این فجایع، هیچگونه برخورد جدی با این شرکت انجام نشده و سرنوشت پرونده قضایی آن همچنان نامشخص است.»
سئو
کمبود دارو در ایران: گرهای کور برای نظام درمانی و عامل فقر و مرگو میر شهروندان
بحران دارو در ایران: کمبود، گرانی و فساد، چالشهای اساسی برای نظام سلامت که جان و رفاه مردم را تهدید میکند.
سوشال
کمبود حدود ۳۶۰ قلم دارو، بدهی ۳۰ هزار میلیارد تومانی دولت به بخش درمان، گرانی افسارگسیخته دارو، فساد و مافیای دارو و ناامیدی از حل مشکلات حوزه بهداشت و درمان، وضعیت بغرنجی را برای نظام سلامت ایران رقم زده است.